ΠΙΣΩ

Αλίκη Βουγιουκλάκη

Η ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΗΣ ΠΛΕΥΡΑ

Νομίζω ότι είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον να εξετάσουμε την περίπτωση της Αλίκης Βουγιουκλάκη, ιδιαίτερα στον κινηματογράφο. Θα προσπαθήσουμε να δούμε πως το σώμα της ηθοποιού μετατρέπεται σε κείμενο και τελικά σε στάσης ζωής ή, καλύτερα, σε κείμενα και διαφορετικές στάσεις ζωής [1]. Η περίπτωση της Βουγιουκλάκη μας δίνει την ευκαιρία να μιλήσουμε για αυτή την καθαρά επικοινωνιακή πλευρά του κινηματογράφου.

Η Βουγιουκλάκη, από τα πρώτα βήματά της στον κινηματογράφο, ήταν η ενσάρκωση της ερωτικής εικόνας της γυναίκας που ποθεί και ποθείτε. Αυτή η εικόνα έγινε πιο δυνατή μετά τη γνωριμία της και το γάμο της με το Δημήτρη Παπαμιχαήλ, εξακολούθησε να τη συντροφεύει για όλη την υπόλοιπη ζωή της, ακόμα και όταν χώρισε με τον Παπαμιχαήλ. Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε ότι η Βουγιουκλάκη, σα φυσική παρουσία, κατά πρώτο λόγο, και σα σκηνική παρουσία, κατά δεύτερο λόγο, ήταν το πρώτο και ουσιαστικό υλικό για να δημιουργηθεί η εικόνα του ερωτικού πόθου, ενώ οι άλλοι, ο Παπαμιχαήλ και οι άνδρες που τη συντρόφευαν, ήταν τα συμπληρωματικά στοιχεία για αυτή τη δημιουργία.

Οι λέξεις «λαμπερό αστέρι», νομίζω ότι ταιριάζουν στην Αλίκη Βουγιουκλάκη. Είτε είναι κανένας υποστηριχτής της θεατρικής και κινηματογραφικής της τέχνης είτε όχι δεν μπορεί παρά να αναγνωρίσει ότι είχε ένα αστέρι που την έδειχνε και ανεδείκνυε σε σταρ. Η λέξη όμως «αστέρι» θα πρέπει να διευκρινιστεί. Θα προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε ακριβώς τις εννοούμε.

Η Βουγιουκλάκη πρόσεχε και διάλεγε τους ρόλους που έπαιζε στον κινηματογράφο, πολλές φορές τους προσάρμοζε έτσι ώστε να πηγαίνουν στην ήδη διαμορφωμένη εικόνα της, ασκώντας πιέσεις στους παραγωγούς και, ουσιαστικά, στο σεναριογράφο και το σκηνοθέτη. Όταν εμφανίστηκε η Βουγιουκλάκη στον κινηματογράφο είναι η εποχή που η Ελλάδα έχει βγει από την εμφυλιακή περίοδό της και μπαίνει στη διαδικασία της ανάπτυξης και της θεμελίωσης του νέου ελληνικού Κράτους. Επιτακτική ανάγκη ήταν η δημιουργία ενός συμβόλου που θα δημιουργούσε την εικόνα ενός άλλου τρόπου ζωής.

Οι νέες παράμετροι ήταν οι εξής: η γυναίκα πρέπει να εκπέμπει ερωτισμό, πρέπει να είναι μέσα στο πλαίσιο της ηθικής, έτσι όπως την όριζε το κατεστημένο που κυβερνούσε τότε, πρέπει να πιστεύει και να υπηρετεί το ελληνικό έθνος, γυρνώντας την πλάτη σε φυγόκεντρες δυνάμεις -κατ΄αυτούς- που δεν ήταν άλλες από τις προοδευτικές και αριστερές αντιλήψεις, πρέπει να έχει το δικό της λόγο και μια ισχυρή προσωπικότητα, να είναι ικανή να σταθεί ενάντια στον άντρα, να υψώσει το ανάστημά της, την κατάλληλη όμως στιγμή να υποχωρήσει, έτσι ώστε να εξυπηρετηθεί το τρίπολο Πατρίς-Θρησκεία-Οικογένεια. Αυτό είναι το ιδεολογικό και θεωρητικό υπόβαθρο της κατασκευής του ινδάλματος της Βουγιουκλάκη.

Ο προσεχτικός θεατής μπορεί να αναγνώσει σε κάθε ταινία που η Βουγιουκλάκη συμμετείχε στοιχεία τα οποία φτιάχνουν αυτό το παζλ που, αρκετά χρόνια αργότερα, η Βουγιουκλάκη έφτιαξε. Θα μπορούσαμε να δούμε την αρχιτεκτονική των κωδίκων που φτιάχνουν αυτή την εικόνα, με τη σειρά της εμφάνισής τους, κάπως έτσι.

Εμφανίζεται ένα αθώο κοριτσάκι, εντελώς αβοήθητο, τίμιο και με διάθεση να φτιάξει τη ζωή της, κινούμενη στο πλαίσιο της ηθικής. Αυτό το κοριτσάκι μεταμορφώνεται σε μια μεγάλη κοπέλα, όμορφη που θα μπορούσε να ήταν το ιδανικό ταίρι για κάθε άντρα. Κάνει οικογένεια με τον άντρα που αγαπά. Υπερασπίζεται το ελληνικό έθνος, αν χρειαστεί μαχόμενη σκληρά για αυτό, εκεί είναι δίπλα στον αγαπημένο της, έχοντας τις ικανότητες να κάνει ένα βήμα μπροστά, θέλει όμως να τον υποστηρίξει και όχι να τον υπερβεί. Γίνεται αρχόντισσα που εκπνέει, εκτός από την αρχοντιά, ένα δέος και μια ομορφιά, κάτι που θα μπορούσαμε να το πούμε αιώνιο ελληνικό φως. Ερωτεύεται και την ερωτεύονται, είναι δύσκολη να την κατακτήσεις, πλην όμως γίνεται εύκολη όταν θέλει να είναι δίπλα στον άντρα που έχει διαλέξει. Είναι η απόλυτη κυρίαρχος, όπως μια γυναίκα που εξουσιάζει μια χώρα, η Εβίτα Περόν, για παράδειγμα. Φτιάχνει αυτή την εικόνα των αντρών με τους οποίους σχετίζεται και όχι το αντίστροφο.

Αν δούμε λίγο πιο προσεχτικά αυτή τη διαδικασία, τότε θα καταλάβουμε ότι έχουμε να κάνουμε με την εικόνα της Γυναίκας και την εικόνα της Ελλάδας. Σα μια άλλη Ελένη, το σώμα της Βουγιουκλάκη συμβολοποιείται και όλοι οι Έλληνες, άντρες ή γυναίκες, καλούνται να ταυτιστούν με αυτό το σύμβολο, και κατά συνέπεια με την ίδια τη Βουγιουκλάκη. Το σώμα (σα φυσική παρουσία) γίνεται σύμβολο, μέσα στη θεατρική και κινηματογραφική τέχνη, το πρώτο επίπεδο της σημειοδότησης, και, κατόπιν, γίνεται ένα ακόμη σύμβολο στο ιδεολογικό υπόβαθρο στο οποίο πατάει αυτή η διαχρονική αφηγηματολογία που δημιουργείται από τις ταινίες της, η δεύτερη σημειοδότηση.

Με αυτό τον τρόπο, το σώμα γίνεται κείμενο, ιδεολογία και τελικά, προτεινόμενος τρόπος ζωής, με έμμεσο τρόπο στο κοινό, το οποίο θα πρέπει να δεχτεί το νέο ιδεολογικό πλαίσιο, το οποίο του στενεύει πολύ τις κοινωνικές διεργασίες, μέσα στις οποίες κινείται. Κάθε προοδευτική άποψη, αυτόματα κατηγορείται σαν σκληροπυρηνική, χωρίς ουσία και ξεπερασμένη, αν δεν πατά πάνω σε αυτή την ιδεολογική στάση, έτσι όπως την περιγράψαμε πιο πάνω. Αν όμως πατήσει, τότε μπολιάζεται από αυτή και είναι εύκολο πλέον να αλλοτριωθεί και να αλλάξει εντελώς το ιδεολογικό της φορτίο.

Η ιστορία, λοιπόν, της Βουγιουκλάκη ταυτίζεται με την ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, την προσπάθεια της επιβολής ενός πρώιμου καπιταλισμού, ενός δορυφορικού συστήματος με κέντρο το δυτικό τρόπο διακυβέρνησης της κοινωνίας. Χάνουμε τον παραδοσιακό τρόπο διαβίωσης και μπαίνουμε σε ένα νέο όπου στο κέντρο του ενδιαφέροντος δεν είναι πλέον ο άνθρωπος αλλά οι κοινωνικές αξίες που μεταφράζονται άμεσα σε οικονομικά μεγέθη. Η περίπτωση λοιπόν Βουγιουκλάκη λειτουργεί συντηρητικά, οπισθοδρομικά και καταστροφικά για τη δόμηση του νέου Ελληνικού πνεύματος.

Γιάννης Φραγκούλης

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ [1]. Εδώ το «κείμενο» χρησιμοποιείται με τη σημειωτική του έννοια, δηλαδή σα μια σειρά κωδίκων, τελικά συνταγμάτων, μπαίνει στη σημειακή συνάρτηση για να γίνει τελικά «κείμενο» (με τη σημασιολογική έννοια) και κατά συνέπεια, πρόταση ζωής προς το κοινωνικό σύνολο.

ΑΛΙΚΗ ΒΟΥΓΙΟΥΚΛΑΚΗ Η ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΗΣ ΠΛΕΥΡΑ