ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

Γόμορρα

Ρομπέρτο Σαβιάνο, «Γόμορρα», εκδόσεις Πατάκη, Μαρία Οικονομίδου, Αθήνα 2008, σ.σ. 453.

Ένα βιβλίο που έγινε ταινία, με το ίδιο ακριβώς τίτλο, είναι κάτι συνηθισμένο τόσο στον εκδοτικό χώρο όσο και στον κινηματογραφικό. Εδώ όμως έχουμε μια αφήγηση η οποία είναι άκρως ρεαλιστική, σχεδόν σαν ντοκιμαντέρ, στην ταινία. Πολύ δύσκολα κάποιος καταφέρνει να ξεχωρίσει το πραγματικό από το μυθοπλαστικό. Ο σκηνοθέτης μπλέκει το ένα με το άλλο, με τέτοιο τρόπο που έχουμε μια ολοκληρωμένη αφήγηση, έναν ενιαίο οργανισμό, όπως έλεγε ο Πουντόβκιν.

Στο βιβλίο του Σαβιάνο τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι. Εδώ ο μυθιστορηματικός λόγος υπάρχει και καλύπτει τον πραγματολογικό. Ξεκινά με τέσσερις ρήσεις: «Κατανόησε τι σημαίνει φρικαλεότητα, μην αρνείσαι την ύπαρξή της, αντιμετώπισε χωρίς προκαταλήψεις την πραγματικότητα.» (Χάνα Άρεντ), «Εκείνοι που νικούν, με όποιο τρόπο κι αν νικούν, δε νοιώθουν ποτέ ντροπή» (Νίκολο Μακιαβέλι), «Οι άνθρωποι είναι σκουλήκια και πρέπει να παραμείνουν σκουλήκια» (από μια τηλεφωνική υποκλοπή) και «Ο κόσμος είναι δικός σου» («Ο σημαδεμένος», 1983).

Από την αρχή, λοιπόν, μπαίνουμε στο σύμπαν του βιβλίου: φιλοσοφία, πραγματικό, κινηματογραφική μυθοπλασία, με φόντο τον κόσμο της μαφίας. Ο Σαβιάνο ξεκινά με το να περιγράφει με τον πλέον απλό τρόπο: ένα πλοίο βγάζει σε ένα λιμάνι Κινέζους λαθρομετανάστες. Από την αρχή η πραγματικότητα μυθοποιείται, οι Κινέζοι σέρνουν μαζί τους τα σύμβολά τους, το μυθικό τους κόσμο, τη σύγχρονη Κίνα, το κομμουνιστικό παρελθόν τους, έρχονται στην Ιταλία, σε μια χώρα που συνδιοικεί το σύγχρονο ιμπεριαλισμό. Είναι διωγμός για αυτούς ή επέλαση; Θέλουν να βρουν προστασία η επεκτείνονται. Η βία ελλοχεύει μέσα στα σώματά τους και στις συμπεριφορές τους, μας θυμίζει την κινέζικη μαφία, μας δημιουργεί μια απειλή, ενώ για αυτούς είναι κάτι το σύνηθες.

Η πρώτη μας επαφή με το μυθιστορηματικό κόσμο του Σαβιάνο, ο οποίος θα ξετυλιχτεί ακροβατώντας ανάμεσα στο πραγματικό και στο φανταστικό, μεταφράζοντας την πραγματολογική αφήγηση σε ένα μυθικό λόγο, ο οποίος είναι πιο οικείος για τον άνθρωπο. Είναι ο καλύτερος τρόπος να εξηγήσει κανείς το μηχανισμό της μαφίας και να αποδώσει τη φρικαλεότητα που κρύβεται μέσα του. Οι Κινέζοι συνδέονται με τη Μαφία, μέσα από ένα προσωπικό λόγο του συγγραφέα, σα να έγραφε ένα ημερολόγιο, και τότε καταλαβαίνουμε ότι οι Κινέζοι δεν είναι παρά ένα σύμβολο: οι δουλειές της μαφίας έχουν να κάνουν με όλο τον κόσμο, επεκτείνονται σε όλη την ανθρωπότητα, τους μηχανισμούς της δεν μπορεί κανείς να τους δει, είναι κάτι σα μια αόρατη αράχνη.

Ο συγγραφέας ξεδιπλώνει σιγά-σιγά το δίχτυ του, πιάνει ντοκουμέντα και τα παραθέτει, σαν αυτός να γράφει ένα ρεπορτάζ για τη μαφία και τον κόσμο της. Επικαλείται μαρτυρίες από μαφιόζους, βρίσκει μαρτυρίες και τα βάζει το ένα δίπλα στο άλλο με τέτοιο τρόπο που μπορεί πλέον να φτιάξει ένα παζλ, την εικόνα, δηλαδή, της μαφίας στην Ιταλία.

Δίνοντάς μας μία-μία τις ψηφίδες νομίζουμε ότι είμαστε εμείς αυτοί που φτιάχνουν αυτό το παζλ και όχι ο Σαβιάνο. Μπαίνουμε, είτε το θέλουμε είτε όχι, στον κόσμο του και συμμετέχουμε στις συγκινήσεις και στα αισθήματα των χαρακτήρων του. Μας εμπλέκει στο μύθο του τόσο που γίνεται τελικά δικός μας. Αυτή είναι η δύναμη του μυθιστορήματός του και ο αναγνώστης, μετά από αυτή τη «δοκιμασία», βγαίνει πλέον καθαρός γιατί γνωρίζει και μπορεί να αντιδράσει.

Στα παρασκήνια, τώρα. Τόσο ο συγγραφέας όσο και ο σκηνοθέτης της ταινίας είναι κυνηγημένοι στην Ιταλία. Έχει δημιουργηθεί μάλιστα ένα κύμα ανθρώπων που, μέσα από το διαδίκτυο, τους παρακαλάει να μείνουν και να συνεχίσουν τον αγώνα τους. Ο μυθιστορηματικός και κινηματογραφικός λόγος, με αυτόν τον τρόπο, ανοίγονται στην κοινωνία και γίνονται διάλογος μεταξύ των ανθρώπων, δομικό στοιχείο για να φτιαχτεί μια άλλη κοινωνία πιο υγιείς από αυτή.

Γιάννης Φραγκούλης

ΓΟΜΟΡΑ