ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ | LINKS | ENGLISH

Ροβήρος Μανθούλης: Ακυβέρνητες Πολιτείες

Ο Ροβήρος Μανθούλης, σκηνοθέτης και συγγραφέας, είναι ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες καλλιτέχνες, οι οποίοι έζησαν και δημιούργησαν εκτός ελλαδικού χώρου. Έζησε στην Αμερική και στην Ευρώπη -στη Γαλλία- όπου εργάστηκε και δεν έπαψε να δουλεύει και να μελετά γύρω από την Τέχνη, τη Λογοτεχνία, την Ιστορία.. Η σχέση του με την Ελλάδα ήταν σταθερή. Η παραπάνω συνθήκη του επέτρεψε να πάρει αποστάσεις από το ελληνικό γίγνεσθαι και την ελληνική κοινωνία και να έχει μια άλλης κλίμακας θεώρηση των πραγμάτων Έτσι, με τη μεταπολίτευση και ανεξάρτητα από την πολιτική του απόχρωση, ήταν ένας από τους ανθρώπους που κλήθηκε να στήσει την κρατική ελληνική τηλεόραση. Αυτό του άνοιξε πρακτικά το δρόμο για μία από τις σημαντικότερες δουλειές του, επάνω σε ένα από τα σημαντικότερα ελληνικά λογοτεχνικά έργα μεγάλης φόρμας, τις Ακυβέρνητες Πολιτείες του Στρατή Τσίρκα. Με αφορμή το συγκεκριμμένο έργο και την κυκλοφορία του σε νέα έκδοση, ο Μανθούλης, παραθέτοντας λεπτομέρειες για τις συνθήκες της εν λόγω τηλεοπτικής μεταφοράς, δίνει τις θέσεις του επάνω στον κινηματογράφο και τη λογοτεχνία, τα ελληνικά γράμματα, την ιδιαιτερότητα και τη σχέση των ελληνικών πραγμάτων με τον έξω κόσμο.

Κύριε Μανθούλη, πώς εμπνέει η λογοτεχνία τον κινηματογράφο; Καταρχάς δεν μιλάει και πολύ κανείς για την πλευρά αυτή της λογοτεχνίας Το σινεμά, τουλάχιστον η φιξιόν, είναι πολύ κοντά στο μυθιστόρημα, στο roman, είναι μια ολόκληρη φέτα ζωής και τα δύο. Αλλά ιδιαίτερα όταν τα θέματα είναι πολύ κοντά στη ζωή, βγαίνουν από μια αλήθεια και όχι μόνο από τη φαντασία του συγγραφέα, συγκινούν... και τον αναγνώστη και τον σκηνοθέτη και το θεατή.

Έχετε μεταφέρει σε μια εξαιρετικής ποιότητας και πρωτότυπη τηλεοπτική σειρά τις Ακυβέρνητες Πολιτείες* του Στρατή Τσίρκα, ένα από τα σπουδαιότερα έργα της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας. Πρόκειται για έργο υποδειγματικό όσον αφορά στη σύνθετη δομή του, δένει με μοναδική αρμονία πραγματικότητα και φαντασία, φέρει στοιχεία μοντερνισμού. Τί έκανε ελκυστική την ιδέα να δημιουργηθεί μια φιλμική μορφή του; Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες ειδικά, όταν κυκλοφόρησε το πρώτο βιβλίο βιβλίο της τριλογίας το '61, η Λέσχη, είχαν ενθουσιάσει όλους τους νέους, σαν αναγνώστες, όπως κι εμένα! Οι τρεις μεγάλες πολιτείες του έργου, Ιερουσαλήμ, Κάιρο, Αλεξάνδρεια, έπαιξαν ένα ρόλο τόσο στη ζωή του Τσίρκα και την Εγγύς Ανατολή όσο και στην ελληνική πολιτική περιπέτεια. Μας έκαιγαν τα θέματα αυτά και η γραφή μας γοήτευσε. Είχε πάρει πολλές αρνητικές επίσημες κριτικές, λόγω της πολιτικής του θέσης, η οποία ήταν μία πρώιμη αποσταλινοποιητική. Ωστόσο το βιβλίο ξεπέρασε τα πάντα, διέσχισε όλα τα σύννεφα και ακούμπησε πάνω στις καρδιές της νεολαίας. Όσοι ήταν σκηνοθέτες εκείνη την εποχή είχαν ονειρευτεί “τί ωραία που θα ήταν να γινόταν αυτό φιλμ!” Φυσικά ούτε η εποχή βοηθούσε, διότι υπήρχε λογοκρισία, ούτε τα οικονομικά μέσα υπήρχανε για τέτοιο έργο, ούτε τα κότσια μας ήταν αρκετά δυνατά για ν'ασχοληθούμε μ'αυτό, ούτε η πληροφόρησή μας ήταν ικανοποιητική. Όσα αφηγείται το έργο για την Εγγύς Ανατολή είχαν συμβεί χρόνια πριν, αλλά εμείς πρώτη φορά τ'ακούγαμε. Ο Έλληνας δεν είχε ενημέρωση για το τί συνέβαινε καν στη χώρα του! Στην κατοχή ή στον εμφύλιο δεν ήξερε ο κόσμος ποιοί χάνουν ή τι γίνεται στην άλλη άκρη της Ελλάδας, όχι πόσοι Έλληνες ήταν και τί γινόταν στην Ανατολή... Δεν υπήρχε Communication, χάος, κάτι που καθόρισε κάποιες ιστορικές εξελίξεις. Και ελάχιστοι ή κανένας ιστορικός δεν έχει παρατηρήσει αυτό το φαινόμενο. Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες ήταν και σαν αποκάλυψη...

Ήταν καθοριστικός ο αντίκτυπος που είχε η κυκλοφορία της Λέσχης για τη συγγραφή της Αριάγνης και της Νυχτερίδας; Αν διαβάσει κανείς τα Ημερολόγια των Ακυβέρνητων Πολιτειών, όπου εξηγεί ο Τσίρκας γιατί και πώς έγραψε αυτά τα βιβλία, απαντώντας βέβαια και σε διάφορες κριτικές, φαίνεται η ανησυχία του, διότι δεν είχε ξαναγράψει μυθιστόρημα. [...] Το δεύτερο κέρδισε από τις αδυναμίες του πρώτου..[...] και ολοκλήρωσε με το τρίτο. Εμένα με βοήθησαν πολύ για τη μεταφορά να μπω περισσότερο στο θέμα. Η έκδοση του δεύτερου και του τρίτου βιβλίου ενέτεινε την ελκυστικότητα του έργου.

Ποιά ήταν η ευκαιρία με την οποία μπορέσατε να γυρίσετε τη σειρά; Ήρθε και με βρήκε ένας παραγωγός και μου είπε ότι σκέφτεται να γυρίσει τις Ακυβέρνητες Πολιτείες. Από την πορεία κατάλαβα ότι είχε συζητηθεί με τον Βασιλικό και άλλους από την ΕΡΤ, είχε γίνει αποδεκτή η πρόταση, -είχα προηγουμένως στήσει, σώσει κι εξυπηρετήσει την ΕΡΤ με τη μεταπολίτευση- και μου ζήτησε να το αναλάβω. Η ιδέα που είχα κάποτε όταν διάβασα το έργο ήρθε μπροστά μου! Απ' ό,τι κατάλαβα, η Τσίρκα πρέπει να είχε βάλει σαν προϋπόθεση να το γυρίσω εγώ..Η ίδια της αργότερα μου έδειξε το συμβόλαιο που έλεγε μέσα ..”με τον όρο ότι θα το γυρίσει ο Μανθούλης”. Ήταν δεσμευμένος λοιπόν, δεν είχε κάποιος αντίρρηση και η ΕΡΤ το έβλεπε και σαν ένα είδος αναγνώρισης όσων είχα κάνει. Εγώ σκέφτηκα ότι κάτι τόσο σοβαρό χρειαζόταν συμπαραγωγή -η ΕΡΤ είχε αστεία μέσα- και έπεισα τη γαλλική κρατική τηλεόραση. Αρχίσαμε, πήγαμε στα Ιεροσόλυμα για ρεπεράζ... Κάποια στιγμή ο παραγωγός κατάλαβε ότι δεν θα έβγαζε τα λεφτά που φανταζόταν κάνοντας τις Ακυβέρνητες Πολιτείες ένα σιριαλάκι και απεχώρησε, αφήνοντάς με επί ξύλου κρεμάμενο...

Πώς συνέχισε πρακτικά η όλη περιπέτεια; Πρότεινα στην ΕΡΤ να το αναλάβει διότι ήτανε στη μέση και οι Γάλλοι, αλλά ήταν ανίκανη να το σηκώσει. Μου είπαν να το κάνω σαν παραγωγός και θα με στήριζαν από πίσω. Τελικά δεν έδινε ούτε αυτά που έπρεπε να πληρώσει. Μου πρότειναν να πάρω δάνειο -25% επιτόκια τότε- και θα μου τα δίνανε. Τίποτα όμως. Μου είπανε να πάρω κι άλλο! Και χρειάστηκε να βάλω τον Ανδρέα Παπανδρέου να πείσει την τράπεζα να μου δώσει κι άλλο δάνειο..Έγιναν όλα τα γυρίσματα και η ΕΡΤ πλήρωσε τα 4/5 του μεριδίου της δέκα χρόνια μετά. Εν τω μεταξύ οι τόκοι τρέχανε... Έγιναν πενήντα αναμεταδόσεις στη Γαλλία. Αυτή η πανσπερμία γλωσσών, Ευρωπαίοι, Έλληνες, Άραβες...είναι πολύ ενδιαφέρουσα.

Πώς μεταφέρεται η λογοτεχνία στην τηλεόραση; Το συγκεκριμμένο έργο είναι κλασσική περίπτωση διασκευής: πώς μπορεί ένα λογοτεχνικό έργο με πολλές αφηγηματικές και ποιητικές σελίδες, χωρίς πολύ διάλογο και δράση να γίνει ένα δράμα που να σφύζει από ζωή και συγκρούσεις.

Το 1971, οι Ακυβέρνητες Πολιτείες κέρδισαν στη Γαλλία το βραβείο καλύτερου ξένου μυθιστορήματος. Απέσπασαν ευνοϊκές κριτικές χάρη και σ' ένα συγκεκριμένο κλίμα που επικρατούσε στη Γαλλία και στις πολιτικές ανησυχίες του κόσμου ή καθαρά για τη λογοτεχνική του αξία; Για τη λογοτεχνική του αξία αλλά και την πρωτοτυπία του θέματος μέσα στην πολιτική κατάσταση της εποχής εκείνης. Είναι μπλεγμένες οι προσωπικές, ιδιωτικές ιστορίες μέσα στις πολιτικές του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Και όλη αυτή η περιοχή ήταν στη γαλλική σφαίρα επιρροής, μιλούσαν γαλλικά. Αυτό αφορά φυσικά τους Γάλλους. Όπως και το Κουαρτέτο του Αλεξανδρινού Ντάρελ. Ένας από τους ήρωες του Τσίρκα είναι εμπνευσμένος μάλιστα από τον Ντάρελ.

Ο Ντάρελ όμως δεν έχει αυτή την πολιτική γεύση και το χρώμα του Τσίρκα. Έχει αναγνωριστεί πραγματικά η αξία της γραφής του ή τα παραπάνω έχουν πάρει το προβάδισμα; Σίγουρα! Διαβάζεται σε μεγάλο βαθμό κι εδώ όπως και στην Ελλάδα. Πάντως είναι και οικεία η ατμόσφαιρα. Πολλοί Γάλλοι διανοούμενοι έχουν περάσει από τη Μέση Ανατολή. Υπάρχει ένα ενδιαφέρον γι'αυτή την περιοχή. Αλλά είναι μεγάλη η δύναμη του ίδιου του έργου. Στους Άγγλους βέβαια δεν είχε μεγάλη επιτυχία, ήταν άλλη η ματιά τους στην Ανατολή.

Είναι οικουμενικός ο Τσίρκας; Νομίζω πως ναι. Επειδή γράφει απλά. Δεν έχει ένα ιδιαίτερο ύφος όπως έχει ο Προυστ.

Έχει πολλή ένταση. Ναι αλλά βγαίνει από το υλικό. Ζει πάνω σ'ένα ηφαίστειο, οπότε αναγκαστικά αυτό που γράφει είναι ηφαιστειώδες. Ό,τι έχει γραφτεί πάνω σε ηφαίστειο είναι πάντα ενδιαφέρον και λογοτεχνικά.

Ο Τσίρκας, όπως ο Σεφέρης, ο Καβάφης, στέκονται σε ένα άλλο στερέωμα και γι' αυτό συνομιλούν με άλλα μεγέθη. Ο Καβάφης είναι επηρρεασμένος από την ελληνιστική περίοδο, έχει διεθνώς μοναδικό εξωτισμό που δεν είναι αυτός της Ανατολής αλλά της ελληνιστικής περιόδου. Δεν έχει σχέση με το κλίμα του Τσίρκα. Όχι. Ανήκουν θέλω να πω σε μια περιφέρεια, κοσμοπολίτικη, η οποία τροφοδότησε με σπουδαία πολιτισμικά παράγωγα ουσιαστικά -όπως και με τον ιταλόφωνο Κάλβο και το Σολωμό από την άλλη- τη μητροπολιτική Ελλάδα, εγκλωβισμένη πάντα σε άλυτα θέματα περί της πολιτισμικής της ταυτότητας, σε μια αδιέξοδη προοπτική στο παρελθόν, χαρακτηριστικά που δεν βοήθησαν στη δημιουργία συμπαγούς σώματος με ανοιχτούς πόρους που να αναπνέουν, υγιών κοινωνικών ιστών και αστικής τάξης.. Δεν είναι τυχαίο το ότι αρέσει διεθνώς ο Καβάφης ή ο Σεφέρης. Η μητρική του Κάλβου ήταν τα ιταλικά και του Καβάφη τα αγγλικά. Ο Παλαμάς δεν θα διαβαστεί ποτέ παραέξω, είναι βέβαιο. Στην Ελλάδα υπάρχει μια ελληνοελληνική θεώρηση των πραγμάτων -Εφταλιώτης κλπ- και μεταφέρεται και στον κινηματογράφο αυτό. Ο Τσίρκας γεννήθηκε όπως το ρεμπέτικο τραγούδι, έχει έρθει σε επαφή μουσικά και γλωσσικά με πάρα πολλές κουλτούρες, ανατολικές, δυτικές. Δεν πρόκειται για δημοτική ποίηση και η ελληνική λογοτεχνία βγήκε μέσα από το δημοτικό τραγούδι, μην το ξεχνάμε αυτό. Στην περιφέρεια ήταν καλύτερες οι σχέσεις με τον κόσμο..

*Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες κυκλοφορούν σε νέα επιμελημένη έκδοση, με σχόλια και σημειώσεις από τη Χρύσα Προκοπάκη, εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ

Μπουμπουλίνα Νικάκη κριτικός-μεταφράστρια λογοτεχνίας θεάτρου [email protected]

Περιοδικό Highlights, Ιούλιος-Αύγουστος 2007