ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ | LINKS | ENGLISH

THE MAN FROM LONDON

Ο άνθρωπος από το Λονδίνο

ΒΩΒΟ ΥΠΑΡΞΙΑΚΟ ΔΡΑΜΑ

Ένας άνθρωπος είναι πάνω στο πλοίο. Μιλά με κάποιον που είναι από κάτω. Συνεννοούνται του πετά μια τσάντα. Κατεβαίνει, συναντιούνται και, με θέμα την τσάντα, προφανώς, λογομαχούν. Το χτυπά και τον πετά στη θάλασσα, μαζί με αυτό πέφτει και η τσάντα. Αυτή τη σκηνή τη βλέπει ένας άνθρωπος που εργάζεται πάνω σε ένα πύργο, περιμένει να επιβιβαστούν όλοι οι επιβάτες στο τρένο για να μετακινήσει τις γραμμές, αφού αυτό έχει φύγει. Μετά πηγαίνει και παίρνει την τσάντα με ένα εργαλείο σαν καμάκι.

Αυτό είναι το ξεκίνημα της ιστορίας που ο Bela Tarr θέλει να μας διηγηθεί. Ποτέ δε θα μάθουμε λεπτομέρειες και στοιχεία για να φτιάξουμε μια ρεαλιστική πλοκή. Σε όλη την ταινία θα βλέπουμε στοιχεία που πηγαίνουν κατευθείαν στη ουσία, στην ψυχή του χαρακτήρα, η οποία θα μείνει ανοικτή μέχρι ο θεατής να κάνει τον κόπο να την ακουμπήσει και να επικοινωνήσει μαζί της, θα έλεγα να κοινωνήσει από αυτή, αφού της παίρνει μια ποσότητα συναισθήματος. Με αυτή την έννοια ο Tarr μπορεί να χαρακτηριστεί φορμαλιστής, έχοντας μια αφηρημένη φόρμα στην αφήγησή του. Έτσι έρχεται αντιμέτωπος με μια αρρωστημένη απαίτηση να αποδοθεί σώνει και καλά ο ρεαλισμός. Μια κόντρα μεταξύ Πλάτωνα και Αριστοτέλη (ο πρώτος θεωρείται ότι ήταν φορμαλιστής) ή μεταξύ Ρώσων καλλιτεχνών της δεκαετίας του 1920 και του παραλογισμού του σταλινισμού, αρκετά χρόνια αργότερα.

Όμως αυτές οι αναζητήσεις της μορφής, οι οποίες δεν ήταν μόνο από τους φορμαλιστές, αλλά και από πολλούς πειραματιστές καλλιτέχνες, είχαν σα στόχο τους να διαμορφώσουν τη γλώσσα της τέχνης και τελικά την ίδια την τέχνη. Σε ταινίες όπως αυτή ο θεατής δεν έχει ανάγκη μια «μετάφραση» ενός σχολίου για να καταλάβει το συναίσθημα, μπαίνει μέσα σε αυτό και βυθίζεται μέσα στο πλούτο του. Το καλύτερο από όλα είναι ότι μεθάει με το νέκταρ της ομορφιάς, ζει στον κόσμο που ο σκηνοθέτης του προσφέρει, καταργείται το διαχωριστικό της οθόνης (κάτι που στο «Πορφυρό ρόδο του Καΐρου» το σχηματοποιήσει ο Γούντι Άλεν) και έχουμε το θέαμα σαν ένα ενιαίο κόσμο.

Ο θεατής πιάνει τη στιγμή, ένα μικρό κομμάτι από τη ιστορία και ταυτίζεται. Δε μεταφέρεται στον κινηματογράφο, ζει σε αυτόν. Κατά συνέπεια, ο κινηματογράφος μιλά πιο ρεαλιστικά από ότι ο ρεαλισμός. Όπως ρεαλιστικά μιλούσε το σουρεαλιστικό ντοκιμαντέρ «Γη χωρίς ψωμί», του Λουί Μπουνιουέλ, ρεαλιστικά και επαναστατικά. Τόσο επαναστατικά που οι «επαναστάτες» που διαχειρίζονταν τις κοινωνικές αλλαγές φοβήθηκαν τη φωνή αυτών των καλλιτεχνών. Τους έκαναν να σωπάσουν για να διώξουν το φόβο τους, για να μην τους ανατρέψουν, αφού, αργά ή γρήγορα θα έβαζαν βόμβα στα θεμέλια της δικιάς τους διαχειριστικής δομής, αφού έσπερναν παντού και πάντα το μικρόβιο της αμφισβήτησης.

Ζήστε, λοιπόν, αυτή την ταινία και αφεθείτε.

Γιάννης Φραγκούλης

~~~~~~~~~~~~~~~~

Ο φορμαλισμός είναι παλιά ιστορία, πολυσυζητημένος και, σίγουρα, πολυσήμαντος και, βέβαια, πολύ αμφιλεγόμενος! Όντας όρος της φιλοσοφίας και της επιστήμης γίνεται, και όρος της αισθητικής γενικά και, βέβαια, και του κινηματογράφου επίσης. Ο φορμαλισμός «ακούστηκε» στα ζητήματα της τέχνης, κυρίως της λογοτεχνίας, στα χρόνια της ρώσικης επανάστασης (1910-1930). Μιλάμε για το κίνημα των πρωτοπόρων καλλιτεχνών, που στην επαναστατική τους έξαρση, στο μεθύσι της επανάστασης, θέλησαν να γυρίσουν τον κόσμο ανάποδα!Ο «Ρωσικός φορμαλισμός», όπως έμεινε στην ιστορία το κίνημα των Ρώσων φορμαλιστών, σκόπευε στην ανατροπή όλων των μέχρι τότε καλλιτεχνικών μορφών, τάσεων και ρευμάτων, στο γκρέμισμα κάθε παράδοσης, ιδιαίτερα της κλασικής παράδοσης της ρώσικης λογοτεχνίας, κυρίως του κλασικισμού του Τολστόι και του Γκόγκολ. Ο «θυμός» τους ήταν αποτέλεσμα, σύμφωνα με το σκεπτικό τους, ότι τα κλασικά έργα, από την πολύ-πολύ χρήση, είχαν, πια, γίνει μέρος τού Είναι τους, με αποτέλεσμα να έχουν χάσει την προωθητική τους δύναμη! Να έχουν γίνει, σύμφωνα με το κίνημα τους, σχεδόν άχρηστα. «Έχουμε πωρωθεί από αυτά. Δε νοιώθουμε, πια, τίποτα», δήλωνε ο συνεργάτης του Αϊζενστάϊν, ο φορμαλιστής Σκλόφσκι.Οι φορμαλιστές, όμως, ήταν λίγο-πολύ σκορποχώρι! Από το ξεκίνημά τους, μέχρι και τις μέρες μας, ποτέ δεν ήταν μια «ενιαία σκέψη». Ήταν περισσότερα αυτά που τους χώριζαν, παρά αυτά που τους ένωναν. Ωστόσο, και παρόλες τις διαφωνίες, σχεδόν κατόρθωσαν να αποκτήσουν μια «κοινή συνισταμένη», η οποία φτάνει μέχρι τις μέρες μας! Είναι η απόφασή τους να μελετήσουν (ερευνήσουν) τα δομικά και τα μορφολογικά ζητήματα! Πάνω σε αυτή τους την απόφαση, κατά κάποιο τρόπο, οικοδομήθηκαν οι σύγχρονες καλλιτεχνικές και αισθητικές σπουδές (σημειολογία, στρουκτουραλισμός κ.ά.). Και με αυτή την έννοια ο φορμαλισμός, σε κάποια φάση και για συγκεκριμένα πράγματα, λειτούργησε θετικά.  Σε κάποια στιγμή, βέβαια, όλα αυτά έπρεπε να μπούνε σε μια τάξη! «Η λογοτεχνία (η τέχνη, γενικά, θα λέγαμε σήμερα), δεν είναι παρά εξωραϊσμένος πολιτικός λόγος, που είτε νομιμοποιεί είτε αποκαλύπτει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο», φώναξε το νεοσύστατο κράτος των σοβιέτ, το οποίο έβλεπε ότι μια μεγάλη μερίδα των καλλιτεχνών εκείνων των εξαιρετικά κρίσιμων ημερών, κατανάλωναν όλες τους τις δυνάμεις στη φόρμα, αδιαφορώντας για το περιεχόμενο των καλλιτεχνικών έργων τους. Τα καλλιτεχνικά έργα δεν έφταναν στις μάζες. Η τέχνη δεν «αντανακλούσε την πραγματικότητα», δεν διευκόλυνε τους εργαζόμενους να κατανοήσουν τον κόσμο! (Και ο… Αριστοτέλης είχε «κοντραριστεί» με τον φορμαλισμό, ορίζοντας το άτομο ως «σύνολο μορφής και ύλης».) Η διαφωνία που προέκυψε ανάμεσα στους αμετανόητους φορμαλιστές και στο νεοσύστατο σοβιετικό κράτος δε γεφυρώθηκε ποτέ. Το κράτος των προλεταρίων ήθελε την τέχνη εργαλείο για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού, τη λογοτεχνία (την τέχνη) μια «καθημερινή γλώσσα», και οι φορμαλιστές ήθελαν τη λογοτεχνία (την τέχνη) μια «ποιητική γλώσσα». Αυτή η διαφωνία, όπως ήταν φυσικό, βγήκε από τα ρωσικά σύνορα και απλώθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο. Από τη μια μεριά ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός και από την άλλη ο φορμαλισμός (με όλα τα παρακλάδια του). Αυτή η διαφωνία, όπως ήταν φυσικό, πήρε και πολιτικές διαστάσεις. Με τον καιρό ο φορμαλισμός πέρασε (αντικειμενικά) με την αντίδραση. Ή, τέλος πάντων, έγινε μέρος της πολεμικής σε βάρος του σοσιαλισμού και των απόψεών του για την τέχνη και τον άνθρωπο! Το αίτημα, πάντως, εξακολουθεί να παραμένει το ίδιο. Η τέχνη να κατανοήσει ότι, είτε το καταλαβαίνει είτε όχι, δεν είναι παρά ένας «εξωραϊσμένος πολιτικός λόγος, που είτε νομιμοποιεί είτε αποκαλύπτει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο». Φοβάμαι, λοιπόν, για να έρθουμε στο θέμα μας, ότι ο Μπέλα Ταρρ, παρόλες τις πολλές και μεγάλες αρετές του, δεν έχει κατανοήσει αυτό το αίτημα. Η τέχνη του σίγουρα δεν αποκαλύπτει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Η τέχνη του, παγιδευμένη στον ακραίο φορμαλισμό της, δεν «αντανακλά την αντικειμενική πραγματικότητα», και με αυτή την έννοια, δε διευκολύνει τον εργαζόμενο θεατή, να κατανοήσει τον κόσμο και αφού τον κατανοήσει «να τον αλλάξει σύμφωνα με τα γούστα του και τις ανάγκες του», όπως λέει ο Μπρεχτ! «Ο άνθρωπος από το Λονδίνο», είναι ένα εξαιρετικό φορμαλιστικό έργο! Ο δημιουργός του έδωσε όλες τις δυνάμεις του στην «ποίηση». Εξαιρετική ασπρόμαυρη φωτογραφία! Φωτογραφία που, στιγμές-στιγμές, ξεπερνάει ακόμα και τα όρια του εξπρεσιονισμού, αγγίζοντας νέες περιοχές! Τα κάδρα του έχουν ενσωματώσει όλη τη φορμαλιστική φιλοσοφία για την τέχνη. Είναι κάδρα που έγιναν για να «αναδειχτούν» οι άνθρωποι, τα σχήματα, οι όγκοι και όχι όλα αυτά να γίνουν το μέσον για να μεταφερθεί μια ιστορία! Η φόρμα έπνιξε κάθε ίχνος του όποιου περιεχόμενου! Ο θεατής δε νοιάζεται να «διαβάσει» την ιστορία που εξελίσσεται, και η οποία βέβαια είναι σχηματική και «μικρή». Παγιδεύεται από την «ομορφιά» των πλάνων, από τις σκιές και το φως, από την σύνθεση. Στο τέλος νοιώθει ότι είναι ξαπλωμένος σε έναν αδιάφορο αναπαυτικό καναπέ και ξεφυλλίζει ένα άλμπουμ με θαυμάσιες ασπρόμαυρες φωτογραφίες. Φωτογραφίες, δυστυχώς, που δεν τον αφορούν, καθώς τα πρόσωπα και αυτά που διαδραματίζονται σε αυτές, δεν του είναι οικεία. Δεν έχουν καμία σχέση με τη ζωή του!Ο θεατής, θέλει δε θέλει, αναγκαστικά, όσο μεγάλος και αν είναι ο αρχικός ενθουσιασμός του, θα ανταμώσει την πλήξη. Αφού η ασήμαντη ιστορία που διηγείται η ταινία, μια δολοφονία και μια ληστεία (ληστεία και δολοφονία, μάλιστα, που έγιναν έξω από το κάδρο και χωρίς αιτιολογημένη και «δραματική» αιτία) δεν είναι ικανή για να κρατήσει το ενδιαφέρον. Είναι μια ιστορία κατά πολύ μικρότερη από τη φόρμα! Στην οθόνη δεν υπάρχει η αριστοτελική επιταγή «σύνολο μορφής και ύλης». Και σε καμία περίπτωση, βέβαια, το αίτημα, η τέχνη να αποκαλύπτει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. «Ο άνθρωπος από το Λονδίνο» είναι μόνον μορφή! Μια αργόσυρτη, πανέμορφη μορφή, που ξεπερνάει τις δυόμιση ώρες!Να, λοιπόν, ένα από τα μεγάλα ελαττώματα του φορμαλισμού. Δίνει μεγάλη σημασία, εξαιρετικά μεγάλη σημασία, στο φουστάνι, στο έστω επαναστατικό φουστάνι, το οποίο όμως, δυστυχώς, το κρατάει άδειο! Οι δυόμιση περίπου ώρες που διαρκεί η ταινία σπαταλιούνται για ένα άδειο φουστάνι! Ένα καταπληκτικά σχεδιασμένο και ραμμένο φουστάνι, το οποίο όμως, δυστυχώς, κανένας δε νοιάστηκε να το φορέσει σε ένα εξίσου καταπληκτικό ωραίο κορμί (περιεχόμενο). 
 
Βέβαια, και κλείνουμε με αυτό, δεν ξεχνάμε ότι ο φορμαλισμός έχει για θρησκεία του τον αφασικό λόγο. Τον λόγο χωρίς κώδικες. Επιθυμεί να καταργήσει ακόμα και τη δική του «ακατάληπτη γλώσσα». Και ο Μπέλα Ταρρ, πιστός στο δόγμα του φορμαλισμού, στην ταινία του κατάργησε κάθε κινηματογραφικό κώδικα. Αδιαφόρησε για τα πλάνα- λέξεις, για τις σκηνές-προτάσεις, για την αφήγηση. Μας έδωσε δυόμιση ώρες φόρμα! Εξαιρετική πλαστική φόρμα. Φόρμα, όμως, η οποία, δυστυχώς, δεν κουβαλάει τίποτα μέσα της! Φόρμα που ενισχύθηκε με θαυμάσια (κατά διαστήματα) μουσική και ήχους! Με εξαιρετικές ερμηνείες από τις θαυμάσιες φάτσες-ηθοποιούς! Στοιχεία, δυστυχώς, που δεν έφτασαν για να της δώσουν ζωή!

Νίκος Αντωνάκος
(Αυτή η κριτική δημοσιεύεται με την άδεια της εφημερίδας Ριζοσπάστης)

Ο άνθρωπος από το Λονδίνο
(The man from London)
Σκηνοθεσία: Béla Tarr
Σενάριο: László Krasznahorkai, Béla Tarr, Georges Simenon (μυθιστόρημα)
Φωτογραφία: Fred Kelemen
Μοντάζ: Ágnes Hranitzky
Μουσική: Mihály Vig
Ήχος: Csaba Erös
Ειδικά εφέ: Jason Troughton
Ερμηνεύουν: Miroslav Krobot (Μαλόιν), Tilda Swinton (Τίλντα Σουίτον), Ági Szirtes (Κα. Μπράουν), János Derzsi (Κος Μπράουν), Erika Bók (Ενριέτ), Gyula Pauer (Τάπστερ), István Lénárt (Μόρισον), Kati Lázár (γυναίκα χασάπη)
Παραγωγή: Humbert Balsan, Christoph Hahnheiser, Christoph Meyer-Wiel, Paul Saadoun, Gábor Téni, Joachim von Vietinghoff, Miriam Zachar
Έτος παραγωγής: 2007
Χώρα παραγωγής: Γαλλία, Γερμανία, Ουγγαρία
Χρόνος: 132΄
Χρώμα: Ασπρόμαυρη
Εταιρεία διανομής: New Star.

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΑΠΟ ΤΟ ΛΟΝΔΙΝΟ