ΠΙΣΩ

ΨΥΧΟΓΡΑΦΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ

ΨΥΧΟΓΡΑΦΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ

Πολλοί κινηματογραφόφιλοι θα έχουν αναρωτηθεί: Τι ήταν αυτό που έκανε τον Clint Eastwood να κάνει στροφή 180ο στην κινηματογραφική του καριέρα; Πολύ περισσότερο: Πως τα κατάφερε και έκανε μια πετυχημένη πορεία τόσο σα σκηνοθέτης όσο και σαν ηθοποιός στο πεδίο αυτό που ονομάζουμε ποιοτικός κινηματογράφος ή κινηματογράφος του δημιουργού (auteur); Σε αυτές τις δύο ερωτήσεις θα προσπαθήσω να απαντήσω.

ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΛΑΧΑΝ ΣΤΟ ΦΡΑΝΚΙ ΝΤΑΝ

Ας αναφέρουμε κάποια στατιστικά στοιχεία πριν να ξεκινήσουμε την κουβέντα μας. Έχει γυρίσει 66 ταινίες ως ηθοποιός, 33 ως σκηνοθέτης, ενώ έχει ασχοληθεί με τη μουσική σε 19 ταινίες, έχει κάνει την παραγωγή σε 30 ταινίες. Το 1971 ασχολείται για πρώτη φορά ως σκηνοθέτης, με την ταινία «The beguiled: the storyteller». Μια κινηματογραφική καριέρα που σπάνια βρίσκουμε σε έναν κινηματογραφιστή. Στην πρώτη του ταινία, ως σκηνοθέτης, δε συμμετέχει ως ηθοποιός. Είναι η χρονιά που κάνει το «Dirty Harry». Θα δούμε τα σημάδια αυτής της ποιοτικής στροφής, για την οποία μιλήσαμε στην εισαγωγή μας, στο επεισόδιο της τηλεοπτικής σειράς «Amazing stories», την οποία σκηνοθετούσε και παρήγαγε, το 1985, ο Στίβεν Σπίλμπεργκ.

Δεν μπορούμε να κάνουμε ψυχανάλυση (και μάλιστα χωρίς να έχουμε καν συναντηθεί) στον Clint Eastwood, άρα μόνο εικασίες ή θεωρητικές υποθέσεις εργασίας μπορούμε να διατυπώσουμε για αυτό το δεύτερο και λαμπρό κομμάτι της καριέρας του που γοητεύει τους κινηματογραφόφιλους.

Ξέρουμε πολύ καλά ότι ο Eastwood είναι θερμός υποστηρικτής του κόμματος του πρώην Προέδρου των ΗΠΑ, του Μπους. Αυτό σημαίνει ότι είναι φανατικός πατριώτης, έχει έντονο το συναίσθημα του φιλοπατριωτισμού, και ότι είναι καθολικός, αυστηρών αρχών. Αυτά τα δύο δεδομένα είναι μια άκρη για να μπορέσουμε να ξετυλίξουμε το νήμα που έχουμε αποφασίσει να ξεμπλέξουμε.

Αντικείμενο της μελέτης μας θα είναι τρεις ταινίες: «Million dollar baby» (2004), «Flags of our fathers» (2006) και τα «Letters from Iwo Jima» (2006). Θα κάνουμε ένα μικρό πέρασμα από δύο ταινίες: «Space cowboys» (2000) και «Mystic river» (2003).

Ο ΠΑΤΡΙΩΤΙΣΜΟΣ

Ποιος είναι ο πατριωτισμός του Clint Eastwood; Έχει να κάνει με το ρατσισμό και τον εθνικισμό; Θα πρέπει να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα για να κατανοήσουμε πλήρως το ιδεολογικό πλαίσιο που ο σκηνοθέτης βάζει στις ταινίες του.

Στην ταινία «Space cowboys» (2000) βλέπουμε την δυνατή πίστη στην παλιά Αμερική. Αυτό θα σήμαινε μια οπισθοδρομική ματιά, μια ολική άρνηση στις προκλήσεις της νέας εποχής και ένας αδιαπέραστος φράκτης της τεχνολογικής εξέλιξης. Αντίθετα, σε αυτή την ταινία βλέπουμε τη μεγάλη αγάπη στην Αμερική που έχει πεθάνει, μέσα από κάποιους βετεράνους. Παρατηρούμε επίσης την εμπιστοσύνη στον ανθρώπινο παράγοντα, τόσο που θα λέγαμε ότι εθελοτυφλεί. Προσπαθεί και καταφέρνει να πετύχει το αδύνατο, μόνο και μόνο για να θριαμβεύσει η πίστη ότι ο άνθρωπος είναι το κέντρο του ενδιαφέροντος. Μπορούμε, λοιπόν, να συμπεράνουμε ότι ο κινηματογράφος του Eastwood είναι ανθρωποκεντρικός.

Αυτό είναι ένα στοιχείο που θα το δούμε στις ταινίες «Flags of our fathers» (2006) και στα «Letters from Iwo Jima» (2006). Ο πυρήνας της υπόθεσης και στις δύο ταινίες είναι ακριβώς ο ίδιος. Ο πόλεμος μεταξύ Γιαπωνέζων και Αμερικάνων. Σε αυτό το νησί θα διεξαχθεί η πιο αποφασιστική μάχη που θα κρίνει την έκβαση του πολέμου. Ο Eastwood φέρνει τις δύο πλευρές σε έναν εικονικό (virtual) διάλογο. Η πρώτη ταινία αφηγείται τα τεκταινόμενα από τη μεριά των Αμερικάνων ενώ η δεύτερη από αυτή των Γιαπωνέζων.

Η κάμερα είναι στραμμένη στον άνθρωπο, περισσότερο στους Αμερικάνους στρατιώτες, στην ταινία «Flags of our fathers», και στους Γιαπωνέζους, στα «Letters from Iwo Jima», και λιγότερο στο αντίπαλο μέτωπο, τόσο ώστε αν ενώσουμε, με κάποιο τρόπο, τις δύο ταινίες θα έχουμε μια ολοκληρωμένη ταινία για τον πόλεμο των Αμερικάνων εναντίον των Γιαπωνέζων. Και στις δύο περιπτώσεις χαμένος είναι ο άνθρωπος. Οι κεντρικοί του χαρακτήρες είναι το σημαινόμενο του λαού τους, συγχρόνως όμως διατηρούν τις δικές του αξίες σα χαρακτήρες. Άρα έχουμε τις ηθικές και αξιακές συγκρούσεις που κάνουν τις δύο ταινίες ένα θείο δράμα, όπως το βλέπουμε στο Γκαίτε ή στο αρχαίο ελληνικό δράμα, γενικά όπου υπάρχει μια θεμελιωμένη προσπάθεια δόμησης μια μυθολογίας. Εδώ έχουμε τη μυθολογία του σύγχρονου Ιάπωνα και Αμερικάνου.

Ο θεατής μπορεί κάλλιστα να καταλάβει αυτά που δε λέγονται εδώ. Υπονοείται η μερική καταστροφή του ιαπωνικού έθνους, για την οποία ο Eastwood θρηνεί. Επίσης εμμέσως μιλά για τις οδυνηρές συνέπειες του πολέμου στο αμερικάνικο έθνος. Με αυτό τον τρόπο η ταινία γίνεται πολιτική και ουσιαστικά φίλα προσκείμενη σε μια ειρηνική τοποθέτηση. Φτάνουμε τελικά σε ένα άλλο συμπέρασμα: ο πατριωτισμός του Eastwood δεν βλέπει τον εθνικισμό ούτε το ρατσισμό. Είναι ανθρωποκεντρικός. Βλέπει τον εχθρό σαν άνθρωπο, δεχόμενος την αγάπη για το έθνος, για το οποίο γίνεται αυτός ο πόλεμος. Ο Eastwood φαίνεται να πολεμά όπως ένας παλιός αριστοκράτης αποδίδοντας τις μέγιστες τιμές στον αντίπαλό του, ακόμα και αν τον έχει νικήσει.

Ο ΒΑΘΥΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ

Όπως στην ταινία «Mystic river» (2003) έχουμε ένα βαθύ ανθρωπισμό, μια έντονα ανθρωποκεντρική ματιά, έτσι και στην «Million dollar baby» (2004) αυτή η ανθρωποκεντρική ματιά μας πάει πολύ μακριά.

Μοιραία θα τη συγκρίνουμε με την ταινία του Alejandro Amenábar, «Η θάλασσα μέσα μου», η οποία παρήχθη την ίδια χρονιά. Θα αναφέρουμε δύο δεδομένα. Ο Eastwood είναι συντηρητικός και ο Amenábar προοδευτικός. Ο πρώτος είναι βαθιά καθολικός ενώ ο δεύτερος κοροϊδεύει εμφανώς, τουλάχιστον, το σχήμα του ιερέα. Τέλος και οι δύο στοχεύουν κατευθείαν στην ψυχή του ανθρώπου και κάνουν ένα ψυχογράφημα ακριβείας.

Ο Ισπανός σκηνοθέτης δεν τολμά να κάνει αυτός το βήμα για να αναπαύσει τον άνθρωπο. Αντίθετα το κάνει ο Αμερικάνος, αποφασιστικά, μετρημένα και ιδεολογικά απόλυτα δικαιολογημένα. Ο Eastwood έχει στην αρχή ένα βλέμμα αποστροφής προς τη γυναίκα πυγμάχο. Μετά την αγαπά και αφιερώνεται σε αυτή. Βλέπει μέσα της την αιτία που θέλει να γίνει πυγμάχος και πρωταθλήτρια. Τότε ανακαλύπτει τον ψυχικό της κόσμο και την αγαπά πατρικά. Όπως θα έκανε ένας πάστορας σε ένα μέλος του ποιμνίου του, αποδεχόμενος την πνευματική αυτή σχέση.

Εφόσον δέχεται τις επιθυμίες της, δεν μπορεί παρά να δεχτεί και την τελευταία της, να της κάνει ευθανασία. Εδώ συναντάμε ξανά την προβληματική του «Θανάτου του παλικαριού», του Κώστα Παλαμά. Γιατί αυτή η γυναίκα είναι ένα παλικάρι, με την έννοια ότι έχει παλέψει για να αντιστρέψει τη μοίρα της.

Θα φτάσουμε και εδώ σε κάποια συμπεράσματα. Το πρώτο είναι ότι ο Ίστγουντ βαδίζει εναντίον του αυστηρού καθολικισμού, αφού η ακλόνητη πίστη του στον άνθρωπο επιτάσσει αυτή την απόφασή του. Δημιουργεί ένα νέο θεολογικό δόγμα και επανέρχεται στην ουσία του χριστιανισμού, στην αγάπη για τον άνθρωπο, που είναι κατ’εικόνα και ομοίωση, άρα παθαίνει όπως ο Θεός και, κατά συνέπεια, αγιοποιείται, για να απελευθερωθεί έτσι η ψυχή του. Όμως αυτός που πράττει την ευθανασία και, τυπικά, αμαρτάνει θα πρέπει να εξαφανιστεί για να παλέψει για να σώσει την ψυχή του, όπως ο προπονητής στην ταινία. Ταυτόχρονα είναι φεμινιστής αφού δέχεται τη γυναίκα σαν ίση, ισότιμη με τον άντρα. Τι πιο προοδευτικό άραγε να περιμέναμε;

ΚΑΘΑΡΟ ΒΛΕΜΜΑ

Δεν ξέρω και δεν μπορώ να ξέρω, αδυνατώ να απαντήσω στα ερωτήματα που έθεσα στην αρχή αυτής της εργασίας. Προσπάθησα να σχεδιάσω ένα δρόμο που φτάνει σε μια κορυφή: σε μια ενατένιση της ψυχής του κινηματογραφιστή, του δημιουργού. Ελπίζω να τα κατάφερα.

Ταινίες σαν αυτές του Eastwood σε αναγκάζουν να συζητάς μαζί τους, με όσο το δυνατό πιο καθαρό βλέμμα. Να μην έχεις προαπαιτούμενα και να ανοίγεις νέους δρόμους στη σκέψη σου, αν χρειαστεί. Ο θεατής γίνεται συνδημιουργός σε αυτό το έργο που είναι ανοιχτό (opera aperta), σύμφωνα με τον Ουμπέρτο Έκο, και έτσι γίνεται κείμενο, δηλαδή μια σειρά από κώδικες και συντάγματα κωδίκων που φτιάχνουν ένα νέο κόσμο και για τους δύο: για τον πομπό (τον κινηματογραφιστή) και το δέκτη (το θεατή). Αυτή είναι η γοητεία του κινηματογράφου του δημιουργού. Ο Eastwood είναι ο απόλυτος δημιουργός του αμερικάνικου κινηματογράφου.

Γιάννης Φραγκούλης

CLINT EASTWOOD