ΠΙΣΩ

Μάνος Χατζιδάκις

ΞΕΝΑΓΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΚΣΤΑΣΗ

Νομίζω ότι το Μάνο Χατζιδάκι δεν υπάρχει Έλληνας που να μην το ξέρει. Οι περισσότεροι νοιώθουν, όταν ακούν τη μουσική του, κάτι που δεν μπορούν να το προσδιορίσουν. Όπως και εγώ. Και εγώ θαυμάζω δύο μουσικούς, τους θεωρώ σαν τους στυλοβάτες της σύγχρονης ελληνικής μουσικής: μιλώ για το Μίκη Θοδωράκη και το Μάνο Χατζιδάκι. Όμως για το Χατζηδάκι νοιώθω κάτι που δύσκολα μπορεί να το προσδιορισθεί. Θα έλεγα μια ψυχική ανάταση, ένα συναίσθημα που έρχεται αυθόρμητα και δεν εκβιάζεται από τίποτε. Με τη μουσική του Θοδωράκη δε νοιώθω το ίδιο, με συναρπάζει το επικό, η σπουδαία μουσική, αλλά μέχρι εκεί.

Σε αυτή την αναφορά στο Μάνο Χατζιδάκι, δεν μπορώ παρά να μιλήσω για αυτό που βιώνω κάθε φορά που οι νότες από τη μουσική του διαχέονται στον αέρα από cd ή από το mp3 που το ακούω στο δρόμο. Ταξιδεύω, είναι το ρήμα που ταιριάζει περισσότερο σε αυτό που εκείνη τη στιγμή νιώθω.

ΟΙ ΑΡΧΕΣ

Γεννήθηκε στις 23 Οκτωβρίου 1925, στην Ξάνθη. Γιος του δικηγόρου Γεωργίου Χατζιδάκι και της Αλίκης Αρβανιτίδου. Όπως θα πει και ο ίδιος κληρονόμησε από τη μητέρα του «όλους τους γρίφους που από παιδί με απασχολούν και μέχρι σήμερα κάνω προσπάθειες να τους λύσω. Χωρίς τους γρίφους της δεν θα ήμουν ποιητής...». Από τεσσάρων ετών ξεκινά να σπουδάζει μουσική. Παίρνει μαθήματα πιάνου από τον, αρμένικης καταγωγής, πιανίστα Αλτουνιάν. Συγχρόνως κάνει εξάσκηση στο βιολί και στο ακορντεόν.

Το 1932 θα έρθει στην Αθήνα με τη μητέρα του, αφού οι γονείς του έχουν χωρίσει. Έξι χρόνια αργότερα ο πατέρας του θα πεθάνει σε αεροπορικό δυστύχημα. Δύο χρόνια αργότερα θα ξεσπάσει ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Αυτός και η μητέρα του, είναι αυτονόητο, θα γνωρίσουν μεγάλες φτώχιες και ο 13άχρονος Χατζιδάκης θα αναγκαστεί να δουλέψει για να επιβιώσει αυτός και η οικογένειά του. Ο Μενέλαος Παλλάντιος θα αναλάβει τις μουσικές σπουδές του, από το 1940 έως το 1943, παράλληλα ξεκινά να σπουδάζει Φιλοσοφία, στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Αυτές οι τελευταίες σπουδές δε θα ολοκληρωθούν ποτέ.

Για την καλλιτεχνική του διαμόρφωση είναι «υπεύθυνοι» οι Νίκος Γκάτσος, Γιώργος Σεφέρης, Οδυσσέας Ελύτης, Άγγελος Σικελιανός και Γιάννης Τσαρούχης. Ειδικά με τον Τσαρούχη θα έχει μια μακρόχρονη συνεργασία, στο θέατρο. Είναι η παρέα, της οποίας κάποια ονόματα αναφέραμε, που σύχναζαν στα καλλιτεχνικά καφέ της Αθήνας και κουβέντιαζαν για θέματα τέχνης. Η ανταλλαγή απόψεων ήταν ένα πολύ καλό σχολείο. Όλοι είχαν ανοιχτά τα αυτιά τους για μια καινούργια ιδέα και οι ζυμώσεις ήταν καθημερινό φαινόμενο.

Το 1944, στον «Τελευταίο ασπροκόρακα», του Αλέξη Σολωμού, θα εμφανιστεί για πρώτη φορά ως μουσικός. Θα έρθει σε επαφή με τον Κάρολο Κουν, στο θέατρο του οποίου παίχτηκε αυτό το έργο. Έτσι το Θέατρο Τέχνης θα είναι ο πρώτος μεγάλος σταθμός της ζωής του. Θα παρακολουθήσει μαθήματα υποκριτικής, αν και ο Κουν θα τον αποτρέψει. Παρόλα αυτά η συνεργασία των δύο αντρών θα κρατήσει 15 χρόνια και θα σημαδέψει σημαντικά έργα που ανέβηκαν στο Θέατρο Τέχνης.

Οι «Αδούλωτοι σκλάβοι» (1946), του Βίωνα Παπαμιχάλη, θα είναι η πρώτη ταινία για την οποία θα γράψει μουσική. Τέσσερα χρόνια αργότερα θα συνεργαστεί με τη Ραλλού Μάνου, θα γίνει ιδρυτικό στέλεχος του «Ελληνικού Χοροδράματος» και καλλιτεχνικός του διευθυντής. Θα παρουσιάσει σε αυτό τα μπαλέτα «Μαρσύας» (1950), «Έξι λαϊκές ζωγραφιές» (1951), «Το καταραμένο φίδι» (1951) και «Ερημιά» (1958). Μια άλλη σημαντική περσόνα του ελληνικού θεάτρου βάζει το Χατζιδάκι για τα καλά στην ελληνική τραγωδία: η Μαρίκα Κοτοπούλη του αναθέτει το 1950 να γράψει τη μουσική για τις «Χοηφόρες», θα ακολουθήσει η «Ορέστεια», του Αισχύλου. Η «Μήδεια» (1956), ο «Κύκλωπας» (1959), οι «Βάκχες» (1962), οι «Εκκλησιάζουσες», η «Λυσιστράτη» (1957) και οι «Όρνιθες» (1959) είναι κάποιες από τις αρχαίες τραγωδίες για τις οποίες έγραψε τη μουσική. Ειδικά οι «Όρνιθες» ήταν μια παράσταση-σταθμός. Τη σκηνοθεσία υπέγραφε ο Κάρολος Κουν, τα σκηνικά και τα κοστούμια ο Γιάννης Τσαρούχης. Η παράσταση ήταν τολμηρή και λογοκρίθηκε από τον τότε υπουργό της κυβέρνησης -και μετέπειτα Πρόεδρο Δημοκρατίας- τον Κωνσταντίνο Τσάτσο. Η αντίδραση του καλλιτεχνικού κόσμου ήταν τέτοια που για χρόνια τον Τσάτσο «συνόδευε» μια κότα, αφού οι γελοιογράφοι του έδιναν το σώμα μιας κότας στα σκίτσα τους, όταν ήθελαν να το σατιρίσουν. Τη δεκαετία του 1950 ο Χατζιδάκις θα γράψει τη μουσική για την τελευταία τραγωδία που έγραψε ο Άγγελος Σικελιανός, τον «Ιπποκράτη».

ΤΑ ΜΕΤΕΠΕΙΤΑ ΧΡΟΝΙΑ

Από το 1963 μέχρι το 1966 θα διευθύνει την «Πειραματική Ορχήστρα Αθηνών», την οποία είχε ιδρύσει ο ίδιος. Σε αυτά τα τρία χρόνια θα παρουσιάσει έργα Ελλήνων συνθετών και θα δώσει είκοσι συναυλίες. Το 1966 θα είναι ακόμη μια χρονιά-σταθμός για το Χατζιδάκι. Με τη Μελίνα Μερκούρη και το Ζυλ Ντασέν θα επισκεφθεί την Αμερική, στο Μπροντγουέι θα ανέβει η θεατρική διασκευή του «Ποτέ την Κυριακή», με τον αγγλικό τίτλο «Illya darling». Η παραμονή του στη Νέα Υόρκη θα τον ωφελήσει πολύ. Θα έρθει σε επαφή με πολλούς σταρ της ποπ και της ροκ μουσικής σκηνής, θα εξελίξει τη μουσική του και θα ηχογραφήσει το «Reflections», σε συνεργασία με το συγκρότημα «New York Rock and Roll Ensemble». Θα ξεκινήσει τη σύνθεση των λιμπρέτων για τρία μουσικά έργα «Μεταμορφώσεις», «Όπερα για πέντε» και «Ντελικανής» και θα ηχογραφήσει το «Χαμόγελο της Τζοκόντας». Όλη αυτή η παραγωγή θα του δώσει την εντύπωση ότι η θεατρική παράσταση που ανέβηκε στο Μπροντγουέι δεν ήταν τίποτε το σημαντικό -τουλάχιστον μουσικά- και για αυτό αποποιήθηκε τα λεφτά που εισέπραξε και τα έδωσε στους συντελεστές της.

Θα επιστρέψει στην Αθήνα το 1972. Τότε θα ιδρύσει το καφεθέατρο «Πολύτροπο», στο οποίο θα ανεβάσει μουσικοθεατρικές παραστάσεις που θα είναι μια τελετουργία, με αφορμή τη μουσική. Είναι η πιο ώριμη εποχή της ζωής του, θα γράψει το «Μεγάλο ερωτικό». Το 1975, με την πτώση της χούντας, θα διοριστεί Αναπληρωτής Γενικός Διευθυντής Λυρικής Σκηνής, μέχρι το 1977. Από το 1975 μέχρι το 1982 θα είναι Διευθυντής Κρατικής Ορχήστρας και Διευθυντής του κρατικού ραδιοσταθμού Τρίτο Πρόγραμμα. Η παρουσία του στο Τρίτο Πρόγραμμα αποτελεί μέχρι σήμερα σημείο αναφοράς, ο σταθμός, επί ημερών Χατζιδάκι, ήταν μια όαση πολιτισμού, ένα βήμα για παραγωγή ποιοτικών δουλειών στη μουσική και στο ραδιοφωνικό θέατρο, αλλά και ανάδειξη νέων ταλέντων, πολλά εκ των οποίων έκαναν καριέρα στο ποιοτικό ελληνικό τραγούδι και ακόμα και σήμερα μεσουρανούν, όπως η Λένα Πλάτωνος και η Σαβίνα Γιαννάτου, για να αναφέρουμε δύο μόνο παραδείγματα.

Η θεατρική δραστηριότητα του Χατζιδάκι περνά από τη θρυλική παράσταση «Οδός ονείρων», στα 1962, όταν ο Δημήτρης Χορν θα τραγουδήσει με τον βαθιά εκφραστικό του τρόπο και θα μας δείξει τι σημαίνει ουσιαστικά ηθοποιία. Ο Χατζιδάκις έχει γράψει τη μουσική που έχει μείνει αξέχαστη τόσο στους μουσικόφιλους όσο και στους φίλους και τους ανθρώπους του θεάτρου, αφού δόθηκε ο πιο όμορφος ορισμός για τον ηθοποιό.

Το 1979 ο Χατζιδάκις καθιερώνει τις «Μουσικές Γιορτές», στα Ανώγεια της Κρήτης, που περιλάμβαναν τοπικούς λαϊκούς χορούς και τραγούδια. Τον επόμενο χρόνο εγκαινιάζει και τον «Μουσικό Αύγουστο» στο Ηράκλειο, ένα καλλιτεχνικό Φεστιβάλ με κύριο στόχο την παρουσίαση νέων ρευμάτων, τόσο στη μουσική όσο και στο χορό, αλλά και στον κινηματογράφο, τη ζωγραφική και το θέατρο. Από το 1981 έως το 1982 διοργανώνει επίσης τους «Μουσικούς Αγώνες» στην Κέρκυρα, ένα μουσικό διαγωνισμό για νέους Έλληνες συνθέτες.

Το 1985, και για δύο χρόνια, συμμετέχει στην έκδοση του πολιτιστικού περιοδικού «Το Τέταρτο», το οποίο κατέγραφε τα καλλιτεχνικά και κοινωνικά δρώμενα μέσα από τις πολιτικές τους διαστάσεις. Παράλληλα, ιδρύει το 1985, την ανεξάρτητη δισκογραφική εταιρεία «Σείριος», η οποία λειτουργεί μέχρι σήμερα.

Στα τέλη του 1989 ο Χατζιδάκις ιδρύει την «Ορχήστρα των Χρωμάτων» με σκοπό να παρουσιάσει έργα που συνήθως δεν καλύπτονται από τις συμβατικές συμφωνικές ορχήστρες. Ο ίδιος διηύθυνε την ορχήστρα μέχρι το τέλος της ζωής του δίνοντας συνολικά είκοσι συναυλίες και δώδεκα ρεσιτάλ ελληνικού και διεθνούς ρεπερτορίου. Το 1991, σε συνεργασία με τον Δήμο Καλαμάτας διοργανώνει επίσης τους «Πρώτους Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού Καλαμάτας». Στις 15 Ιουνίου του 1994 πεθαίνει, θα ταφεί στην Παιανία.

Γιάννης Φραγκούλης

ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ