ΠΙΣΩ

Ο κινηματογραφικός Μάνος Χατζιδάκις

Όπως αναφέραμε ήδη στη μικρή βιογραφία του, ξεκίνησε την κινηματογραφική του καριέρα από την ταινία «Αδούλωτοι σκλάβοι» (1946), του Βίωνα Παπαμιχάλη. Το 1949 υπογράφει τη μουσική για τον «Κόκκινο βράχο», του Γρηγόρη Γρηγορίου. Θα ακολουθήσουν μια σειρά από ταινίες, του εμπορικού κινηματογράφου, μέχρι το 1955 να συνεργαστεί με τον Αλέκο Σακελλάριο στην ταινία «Λατέρνα, φτώχια και φιλότιμο». Το γαρύφαλλο στο αυτί έγινε έκφραση που ήταν στα χείλη των Ελλήνων για πολλές δεκαετίες. Η εικόνα της συμπαθούς τσιγγάνας, αλλά και αυτή της λατέρνας, με την Καρέζη και τον Αλεξανδράκη υπάρχει ακόμα σε κάποιες λατέρνες που προσπαθούν να μιμηθούν αυτή την παράσταση.

Την ίδια χρονιά θα γράψει τη μουσική για δύο σημαντικές ταινίες του ελληνικού κινηματογράφου, τη «Στέλλα», του Μιχάλη Κακογιάννη, και την «Ιστορία μιας κάλπικης λίρας», του Γιώργου Τζαβέλλα. Το 1955 θα είναι η χρονιά που ο Χατζιδάκις θα έχει την πρώτη του ξένη συνεργασία, στην ελληνο-γιουγκοσλάβικη ταινία του Mladomir «Purisa» Djordjevic, στην οποία πρωταγωνιστούσαν ο Γιάννης Αργύρης και ο Διονύσης Παπαγιαννόπουλος, από ελληνικής πλευράς.

«ΚΟΙΝΟΤΥΠΕΣ» ΜΟΥΣΙΚΕΣ

Ο Χατζιδάκις φτιάχνει μουσικές για ταινίες της «σειράς», όπως φαίνεται στη φιλμογραφία του, αλλά και για κάποιες που θα μείνουν στην ιστορία του ελληνικού και του παγκόσμιου κινηματογράφου. Αυτό συμβαίνει γιατί έχει την οικονομική ανάγκη να ζήσει αυτός και η μητέρα του. Όμως τα τραγούδια και οι μουσικές του για όλες αυτές τις ταινίες έχουν μείνει στην ιστορία του ελληνικού τραγουδιού. Αυτό μας δείχνει τη σπουδαιότητα της δημιουργικής πλευράς του Χατζιδάκι. Ακόμα και τα ασήμαντα τραγούδια του, όπως τα ανέφερε ο ίδιος, είναι σημαντικά αφού αγαπήθηκαν και χιλιοτραγουδήθηκαν από γενιές Ελλήνων και, το κυριότερο, είναι και σήμερα αυτά που μας φτιάχνουν το κέφι.

Τα τραγούδια και οι μουσικές του, σε ταινίες που του δινόταν δυνατότητα να ξεδιπλώσει το ταλέντο του, όντως σε ταξιδεύουν. Περνούν ανάμεσα στο επικό και το καλλιτεχνικό για να διαμορφώσουν το δικό τους δρόμο, αυτόν που θα μείνει στον ελληνικό μουσικό χώρο. Ακούμε τη μουσική από το «Δράκο» (1956), του Νίκου Κούνδουρου, και όταν βλέπουμε στους συντελεστές το όνομα του Χατζιδάκι, στη μουσική, τότε καταλαβαίνουμε τη συμβολή του στην επιτυχία της ταινίας. Στη συγκεκριμένη ταινία ο Χατζιδάκις είχε εμφανιστεί στην κομπανία των μουσικών.

Είναι πολλές οι ταινίες που έχουν επενδυθεί με μουσική του Μάνου Χατζιδάκι. Θα ήταν ουτοπία να νομίσουμε ότι μπορούμε να αναφερθούμε σε όλες λεπτομερώς. Θα ήταν πιο χρήσιμο να περιγράψουμε την περιρρέουσα ατμόσφαιρα που αυτές οι μουσικές δημιουργούν.

ΑΠΟ ΤΟ ΚΟΙΝΟΤΥΠΟ ΣΤΟ ΠΟΙΗΤΙΚΟ

Όσο και να φαίνεται κοινότυπο ένα μουσικό κομμάτι, για παράδειγμα στην ταινία «Λατέρνα, φτώχια και φιλότιμο», θα πρέπει να εξετάσουμε προσεχτικά αν όντως είναι. Ο δημιουργός του είναι απαιτητικός, όχι ως προς το κοινό του, αλλά ως προς τον ίδιο τον εαυτό του. Ξέρει ότι μπορεί να δώσει περισσότερα, περιορίζεται στα λίγα γιατί η ίδια η παραγωγή τον περιορίζει.

Μια πιο αυστηρή μελέτη αυτών των κομματιών θα μας δώσει την εικόνα αξιόλογων μουσικών και τραγουδιών που στέκονται καλά και μεταφέρουν το κλίμα της ταινίας για την οποία γραμμένες. Θα πρέπει να προσέξουμε ότι ο Χατζιδάκις δεν κάνει μια δουλειά «φασόν», δηλαδή ίδια για όλες τις μουσικές ενός συγκεκριμένου ύφους. Ακόμα και στο ίδιο ύφος, σε μια ίδια θεματολογία ταινιών, οι μουσικές αλλάζουν. Όταν κάποιος τις ακούει μπορεί να φανταστεί τις εικόνες της ταινίας, έστω στο ελάχιστο τη δράση που εγγράφεται σε μια συγκεκριμένη ταινία.

Με αυτή την έννοια δεν μπορούμε να πούμε ότι αυτές οι μουσικές είναι κοινότυπες. Κατά συνέπεια, δεν μπορούμε να συμφωνήσουμε με το δημιουργό τους με αυτό το χαρακτηρισμό. Έτσι θα είμαστε στη θέση να ορίσουμε με ακρίβεια το χώρο τους στην ελληνική μουσικολογία.

Αν πάμε τώρα στα πιο «προσεγμένα» κομμάτια θα έχουμε μια ολοκληρωμένη άποψη του μουσικού κόσμου του Μάνου Χατζιδάκι. Η μουσική στην «Στέλλα», του Μιχάλη Κακογιάννη, μας βάζει ακριβώς στο κλίμα των «κοριτσιών» της Αγ. Κωνσταντίνου, κοντά στην Ομόνοια, των πορνών, αλλά και στον ψυχικό κόσμο της πρωταγωνίστριας της ταινίας. Κάτι ανάλογο συμβαίνει στο «Δράκο», του Νίκου Κούνδουρο. Εκεί ο ψυχικός κόσμος του Ηλιόπουλου, του δράκου, αλλάζει συχνά: πότε ανεβαίνει στο μεγαλοπρεπές πότε πέφτει στην απελπισία. Η μουσική θα πρέπει να μας εισάγει σε αυτή την εναλλαγή της δραματουργίας και να σκιαγραφήσει τον κεντρικό χαρακτήρα της ταινίας. Και τα καταφέρνει μια χαρά.

Το ίδιο θα συμβεί στο «Μια ζωή την έχουμε» (1958), του Γιώργου Τζαβέλλα. Ο Χορν είναι καταπιεσμένος, μετά απελευθερώνεται και στο τέλος, στη φυλακή, ανοίγει την ψυχή του στο δεσμοφύλακα, στον Αυλωνίτη. Η μουσική χρωματίζει αυτές τις αλλαγές των πτυχών του χαρακτήρα του, έτσι ώστε να έχουμε στο τέλος μια πλήρη εικόνα αυτού του ταμία μιας τράπεζας που καταχράστηκε, κατά λάθος, ένα μεγάλο ποσό από το ταμείο του. Το ίδιο θα συμβεί στην ταινία «Αλίμονο στους νέους» (1961), του Αλέκου Σακελλάριου. Σε αυτό το σχεδόν δαντικό έργο η μουσική είναι ένας καθαρά πρωταγωνιστής. Παίζει το πιο σημαντικό ρόλο, καλύπτει τα αφηγηματικά χάσματα που εν δυνάμει υπάρχουν, υπογραμμίζει το χαρακτήρα, κάνει να φαίνεται ο κινηματογράφος, βγάζοντας το έργο από το θεατρικό του κόσμο.

ΟΙ ΞΕΝΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΕΣ

Η δεύτερη ταινία, ξένη παραγωγή, στην οποία βάζει μουσική ο Χατζιδάκις είναι η «Traumland der sehnsucht» (1961), του Wolfgang Müller-Sehn, ακολουθούν τα «It happened in Athens» (1962), του Andrew Marton, και «Siralardaki heyecanlar» (1963) που δεν είναι άλλη από τα «Χτυποκάρδια στο θρανίο» (1963), του Αλέκου Σακελλάριου, η τούρκικη εκδοχή της, με πρωταγωνίστρια τη Βουγιουκλάκη και τον Orhan Günsiray, στη θέση του Δημήτρη Παπαμιχαήλ.

Η ταινία όμως «Αμέρικα Αμέρικα» (1963), του Ελία Καζάν, είναι ένας σταθμός στη διεθνή σταδιοδρομία του Χατζιδάκι. Αυτή όμως η ταινία που έμεινε στη μνήμη ενός μεγάλου κομματιού του παγκόσμιου κοινού είναι το «Sweet movie» (1974), του Dusan Makavejev, με αυτή την ταινία συνδέει το όνομά του με την άνοιξη του γιουγκοσλάβικου κινηματογράφου.

Μπορεί να μην είναι πολύ μεγάλη η παραγωγή του στο διεθνή κινηματογράφο, αλλά είναι σημαντική όσον αφορά στην ποιότητα. Το στίγμα του Χατζιδάκι μένει ανεξίτηλο στο διεθνή χώρο. Πολλοί μουσικοί έχουν επηρεαστεί από τη μουσική του, θα αναφέρουμε για παράδειγμα το Νινο Ρότα και το Νικόλα Ποβιάνι.

ΤΑ ΒΡΑΒΕΙΑ

Όσον και να φαίνεται περίεργο, ο Μάνος Χατζιδάκις δεν έτυχε της εκτίμησης των κριτικών επιτροπών. Θα μπορούσε κάποιος να πει ότι η βράβευσή του στο διεθνή κινηματογραφικό χώρο είναι σημαντική, σε σχέση με τον όγκο της εργασίας που έχει να παρουσιάσει. Στον ελληνικό όμως χώρο τα πράγματα είναι διαφορετικά.

Με 82 συμμετοχές, ως συνθέτης μουσικής, και με 20 τραγούδια για τον κινηματογράφο, τα περισσότερα των οποίων είναι στην ελληνική παραγωγή, το ένα και μοναδικό βραβείο που έχει πάρει είναι μια ένδειξη του τρόπου που λειτουργούσαν και λειτουργούν οι κριτικές επιτροπές στην Ελλάδα. Ίσως ο Χατζιδάκις δεν ήταν αρεστός στα κυκλώματα που κανόνιζαν και κανονίζουν ποιος θα πάρει βραβεία στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης.

Ακριβώς όμως αυτό το γεγονός δείχνει τη γελοιότητα του ελληνικού συστήματος και την ανικανότητά του να αναδείξει το σημαντικό και να το ξεχωρίσει από το κοινότυπο. Έτσι το έργο του Χατζιδάκι έμεινε ασήμαντο, σύμφωνα με τις κριτικές επιτροπές, στον ελληνικό κινηματογραφικό χώρο, τουλάχιστον σε αυτόν των εμπλεκόμενων σε αυτό.

Το 1960 του απονέμεται το βραβείο Όσκαρ για το τραγούδι «Τα παιδιά του Πειραιά», για την ταινία του Ζυλ Ντασέν, «Ποτέ την Κυριακή», το οποίο συμπεριλαμβάνεται και στα δέκα εμπορικότερα τραγούδια του 20ού αιώνα. Για το «Ποτάμι» (1960), του Νίκου Κούνδουρου, πήρε το βραβείο μουσικής, στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, την ίδια χρονιά.

Το μεγαλύτερο βραβείο όμως ήταν αυτό του κοινού, τόσο του κινηματογράφου όσο και της μουσικής, αυτό το βραβείο που του εξασφάλισε η αποδοχή του κόσμου, οι πωλήσεις των δίσκων του, οι συμμετοχές στις συναυλίες που έδωσε, ακόμα και στις πιο πειραματικές. Αυτό είναι που θα μείνει στην ιστορία της μουσικής στην Ελλάδα.

Γιάννης Φραγκούλης

Ο ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ