ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

11ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης

Ίσως το πιο δυνατό τμήμα του Φεστιβάλ είναι οι Όψεις του Κόσμου. Μαζεύει ταινίες από όλο τον κόσμο που έχουν να παρουσιάσουν κάτι το ιδιαίτερο. Το παρακολουθούμε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αφού, από τι λένε κάποιες πληροφορίες μας, ο καλλιτεχνικός διευθυντής το προσέχει ιδιαίτερα. Φέτος όντως είδαμε ταινίες πολύ αξιόλογες.

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ

Από τη Ρουμανία ο Alexandru Solomon μας φέρνει την ταινία «Οι σοφέρ της Αποκάλυψης» («Apocalypse on wheels»). Η ταινία βρίσκεται στο χώρο του direct cinema, κινηματογραφεί με απόλυτο ρεαλισμό περιπτώσεις οδηγών που διαχειρίζονται την κίνηση στο Βουκουρέστι και προσπαθούν να τα βγάλουν πέρα. Είναι η όγδοη ταινία του σκηνοθέτη, βουτάει στον καθαρό ρεαλισμό και, με το ελάχιστο μοντάζ, δημιουργεί μια αφήγηση η οποία απέχει πολύ, στο τέλος, από την πραγματικότητα. Λειτουργεί μετωνυμικά, κάνει μια μετάφραση του πραγματικού, για να το αποδώσει πιο αποτελεσματικά από το φίλτρο της σκηνοθεσίας του.

Πολύ πιο ρεαλιστική η ταινία της Μαριάννας Οικονόμου, «Bells, threads and miracles», μας πάει στα Πριγκηπονήσια, στη Πρίγκηπο, όπου, στο μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου, πάνε μουσουλμάνοι και χριστιανοί οι οποίοι θέλουν να πιστέψουν σε ένα θαύμα. Αυτή η ανάγκη τους ενώνει και κρατά ζωντανά τα όνειρά τους, τις ελπίδες τους. Η ταινία μας βάζει στο θέμα και, αφού μας έχει συστήσει τους χαρακτήρες της, αρχίζει να αναφέρεται σε αυτή την πνευματική δραστηριότητα. Η σκηνοθεσία της Οικονόμου είναι κλασική, περιγράφει τις συμπεριφορές, δεν μπορεί να δημιουργήσει ένα ρυθμό, μέσω του μοντάζ, είναι όμως ένα συγκλονιστικό ντοκουμέντο. Είναι μια ταινία που θα κρατήσουμε, για αυτούς τους λόγους.

Από την Ινδία, όμως, θα έχουμε μια πραγματική αποκάλυψη. Ο Rajesh Jala θα φέρει την ταινία του, «Τα παιδιά της πυράς» («Children of the pyre»). Αναφέρεται στην πόλη Βαρανάσι ή Μπεναρές που είναι ένα γνωστό κρεματόριο. Εκεί πάνε οι Ινδοί για να κάψουν τους νεκρούς τους και έτσι να τους δώσουν την ευκαιρία να αναπαυθεί η ψυχή τους. Παράλληλα, τα παιδιά που ζουν εκεί βοηθούν στην όλη διαδικασία, παίζουν, χορεύουν και τραγουδούν, χωρίς να τους επηρεάζει αυτή η καταθλιπτική διαδικασία. Η ταινία μας δείχνει πως το σώμα μπορεί να γίνει κείμενο, αφού περιγράφει, αυτό το ίδιο, ιδέες και αντιλήψεις και, τελικά τις δείχνει απόλυτα ρεαλιστικά. Καταπληκτική η φωτογραφία, τα παιχνίδια με το φως όντως μας ταξιδεύουν, το μοντάζ χρησιμοποιείται τόσο για να ηθογραφεί όσο και για να δημιουργεί ρυθμό, έτσι ώστε να έχουμε την σύνδεση του κινηματογραφικού λόγου.

ΟΛΑ ΕΙΝΑΙ ΣΧΕΤΙΚΑ ΣΕ ΕΝΑ ΤΣΙΡΚΟ

Οι σκηνοθέτες Guo Jing και Ke Dingding έχουν την ταινία «Το σχολείο του τσίρκου» («Circus school»). Παρακολουθούν τα παιδιά που προετοιμάζονται για ακροβάτες. Η κάμερα απόλυτα ρεαλιστικά καταγράφει τις συμπεριφορές τους. Εμείς έχουμε μπροστά μας μια ταινία που καταφέρνει να ηθογραφεί, μέσα από τις απόλυτα μικρές δράσεις ηθοποιίας. Ένα πολύ όμορφο ντοκιμαντέρ που έχει βραβευτεί σε διάφορα Φεστιβάλ και μας ταξιδεύει σε ένα διαφορετικό κόσμο της Κίνας.

Μπορεί το ντοκιμαντέρ να μας δείξει το αόρατο; Φυσικά, ναι. Στην ταινία της Mikala Krogh, «Όλα είναι σχετικά» («Everything is relative») βλέπουμε πως αυτό μπορεί να γίνει. Έχουμε περιπτώσεις ανθρώπων που έχουν βιώσει μια απώλεια, είτε δικών τους ανθρώπων είτε αγαπημένων αντικειμένων είτε συναισθηματικών καταστάσεων είτε βλέπουν την δική τους απώλεια. Ποιοι λυπούνται περισσότερο ή λιγότερο; Αυτή η ερώτηση είναι αφελής. Αυτό δείχνει η ταινία: την οδύνη της απώλειας που βιώνεται διαφορετικά από τους ανθρώπους, τόσο διαφορετικά όσο διαφορετικός είναι ο κόσμος τους. Σε αυτή τη δανέζικη παραγωγή έχουμε την απόλυτη μυθοπλασία, αφού το ντοκουμέντο υπάρχει πάρα πολύ λίγο, ίσα-ίσα για να δείξει μια κατάσταση που η σκηνοθέτης την αναπλάθει με το φακό και το μοντάζ που κάνει. Ξαναγυρνάμε στο ερώτημα που είχαμε θέσει για το δημιουργικό ντοκιμαντέρ, για να δούμε ότι αυτό υπάρχει, σε αυτό το Φεστιβάλ, σε πολλά τμήματά του, έξω από το σχετικό τμήμα που φέτος δημιουργήθηκε. Επίσης δηλώνει, ακόμη μια φορά την άγνοια του καλλιτεχνικού διευθυντή για αυτό το θέμα!

Από την Αργεντινή, οι Virma Molina και Ernesto Ardito θα κάνουν ένα πολύ καλό ρεπορτάζ στην ταινία «Η καρδιά της φάμπρικας» («Heart of the factory»). Μετά από την «Κατάληψη» εμφανίζονται όλο και περισσότερες ταινίες με αυτό το θέμα: την ανεργία και τη δημιουργία επιχειρήσεων από πεθαμένες επιχειρήσεις, οι οποίες έχουν καταστραφεί από τις κυβερνήσεις και τα επιχειρηματικά συμφέροντα. Αυτή η ταινία κάνει ακριβώς το ίδιο πράγμα. Ο φακός διερευνά το πραγματικό, βρίσκει την ελάχιστη αφήγηση και την αποτυπώνει για να μας δείξει έναν αόρατο κόσμο που, παρόλα αυτά, υπάρχει ακριβώς δίπλα μας.

Δυστυχώς ο Τάκης Τουλιάτος, με την ταινία «Ταξίδι στη Ραχίβ», δεν μπορεί να μας δώσει μια εικόνα της ψυχής αυτής της πόλης. Βλέπει το θέμα πολύ εξωτικά, σα να είναι κάτι ξένο προς εμάς και όχι μια ακόμη περίπτωση κοινωνικής δυστυχίας. Εμείς αποστασιοποιούμαστε για να νιώσουμε ασφαλείς στο (εύθραυστο) κουκούλι μας, χωρίς, όμως, να έχουμε συνείδηση αυτής της εύθραυστης κατάστασης που βιώνουμε.

ΟΙ ΑΣΤΕΓΟΙ ΑΠΑΙΤΟΥΝ

Η Beata Dzianowitz, από την Πολωνία, μας πηγαίνει στο Αφγανιστάν. Στην Καμπούλ έχουμε τη Σχολή Καλών Τεχνών όπου πραγματοποιείται ένα μάθημα κινηματογράφου. Σε μια χώρα όπου, μέχρι πρότινος, ο κινηματογράφος ήταν απαγορευμένος, έχουμε προσπάθειες φοιτητών να δημιουργήσουν. Κινηματογραφείται αυτή η ματιά και μας δίνει μια μεταφρασμένη άποψη της πραγματικότητας. Όλα αυτά στην ταινία «Χαρταετοί» («Kites»)

Στη Γαλλία, ο Jean Henri Meunier, με την ταινία «Δεν έχουν τίποτε να χάσουν» («Nothing to lose»), κάνει μια προσπάθεια αφήγησης της κατάστασης των αστέγων στην Τουλούζ, εκεί όπου δοκιμάζεται η πολιτική του Σαρκοζί, ο αποκλεισμός ανθρώπων ακόμα και από τα ελάχιστα δικαιώματά τους. Ο σκηνοθέτης βρίσκει την ποίηση στις καθημερινές πράξεις, χρησιμοποιεί τα σύμβολα για να πάει από το ένα θέμα στο άλλο και για να δημιουργήσει την δική του αφήγηση. Πολύ καλός ο ρυθμός της δομεί την ταινία περνώντας ένα σαφές πολιτικό μήνυμα.

Η Heddy Honigmann, από την Ολλανδία θα ταξιδέψει στο Περού. Εκεί θα βρει καθημερινούς ανθρώπους και θα καταγράψει πάρα πολύ διακριτικά την ιστορία και την παράδοση της χώρας, μέσα από μαρτυρίες ανθρώπων που έχουν ζήσει αυτές τις καταστάσεις. Η ταινία έχει τον τίτλο «Λήθη» («Oblivion») και περιγράφει αυτό ακριβώς το πράγμα: την απώλεια της μνήμης. Η αφήγηση είναι καθαρά ποιητική και μυθοπλαστική, ξεκινώντας από κάτι το πραγματολογικό, φτάνοντας σε ένα ιδεατό κόσμο που δεν μας το προσφέρει, αλλά τον εννοεί. Αφήνει τη φαντασία μας να δημιουργήσει και, σε αυτό το σημείο, κερδίζει σε δύναμη, της αφήγησης και του συναισθήματος.

Στην τούρκικη ταινία, «Στο δρόμο για το σχολείο» («On the way to school»), οι Orhan Eskikoy και Osgur Dogan φτιάχνουν μια ταινία βαδίζοντας το δρόμο του ιρανικού ρεαλισμού. Η αδιόρατη αφήγηση δημιουργεί ιδεολογικές καταστάσεις και φτιάχνει, στο τέλος της ταινίας έναν κόσμο απόλυτα μυθοπλαστικό και ρεαλιστικό, ταυτόχρονα.

ΟΤΑΝ ΟΙ ΓΕΡΑΝΟΙ ΧΟΡΕΥΟΥΝ

Η Eva Weber στην Αγγλία θα κάνει ένα κινηματογραφικό ποίημα. «Η μοναχική ζωή των γερανών» («The solitary life of cranes») που έρχεται να καθίσει δίπλα στην προηγούμενη ταινία της «City of cranes». Σε αυτή έχουμε με την ίδια αφήγηση και την ίδια αισθητική. Οι γερανοί χορεύουν, με το δικό τους τρόπο, στην πρώτη της ταινία, από αυτές που αναφέραμε. Σε αυτή τη δεύτερη, έχουμε κάτι το διαφορετικό. Η σκηνοθέτης μπαίνει μέσα στις συμπεριφορές των ανθρώπων, συσχετίζει τους γερανούς με τους ανθρώπους, καταγράφει τις συμπεριφορές και φτιάχνει ένα φορμαλιστικό κόσμο, σχεδόν ονειρικό, που μας μιλά με τον πιο απλό τρόπο για την αλλοτρίωση και την αποξένωση του ανθρώπου από το περιβάλλον του, μέρος του οποίου είναι οι γερανοί που οικοδομούν μια χαοτική πόλη.

Περίπου το ίδιο θέμα έχει η λετονική παραγωγή, των Laila Pakalnina και Maris Maskalans. Η «Τρεις άνδρες και μια λίμνη» («Three men and a fish pond») αφηγείται τη ζωή τριών συνταξιούχων που έχουν απαρνηθεί τη συντροφιά των ανθρώπων και βουτούν στη φύση. Εκεί βρίσκουν τον εαυτό τους, βλέπουν τον ψυχικό τους κόσμο και ζουν μια ισορροπημένη ζωή. Δεν είναι βέβαια ένα πρότυπο διαβίωσης, όμως βλέπουμε την ηθική κατάπτωση της κοινωνίας που δεν μπορεί να έχει πλέον την ελάχιστη επαφή με το αναφερόμενο σε αυτή, το φυσικό περιβάλλον, το οποίο θα ήταν η άλλη όψη του νομίσματος, δηλαδή της κοινωνίας.

Μας μάγεψε και η ιρανική παραγωγή, «Τοργκέ» («Torgheh»), του Mohammad Hassan Damanzan. Ο σκηνοθέτης μελετά το παραδοσιακό δίχορδο όργανο, το ντοτάρ, όμως, ουσιαστικά και κατά βάθος, θα μελετήσει τους ανθρώπους που το χρησιμοποιούν και την αλληλοεπίδραση του ψυχικού τους κόσμου με αυτό της μουσικής. Η μουσική, κατά συνέπεια, δεν είναι παρά μια αφορμή για να μιλήσουμε για το ρεαλιστικό, για την ιρανική κοινωνία.

Θα τελειώσουμε με την ταινία «Ανεπιθύμητος μάρτυρας» («Unwated witness»), του Juan Jose Lozano. Εδώ θα δούμε ένα πολύ καλά στημένο ρεπορτάζ για μια ασυνήθιστη εκπομπή στην κολομβιανή τηλεόραση, του Χόλμαν Μόρις. Η ταινία περιορίζεται στην ελάχιστα επεξεργασμένη αναφορά της πραγματικότητας και δεν μπορεί να πάει στη μαγεία και στη μετάφραση του ρεαλιστικού, μη μπορώντας τελικά να δημιουργήσει της δική της αφήγηση. Κάτι παρόμοιο θα δούμε και στην ταινία «Zeru Zeru τα φαντάσματα», του Γιώργου Αυγερόπουλου. Και στις δύο περιπτώσεις βλέπουμε ένα πολύ καλό τηλεοπτικό ρεπορτάζ, όχι μια ταινία ντοκιμαντέρ.

ΠΟΙΕΣ ΟΨΕΙΣ;

Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι έχουμε να κάνουμε με την απόδοση του πραγματικού και όχι με την πιστή αναφορά σε αυτό, τουλάχιστον στις καλές ταινίες ντοκιμαντέρ που υπηρετούν τον κινηματογράφο. Καταλαβαίνουμε ακόμη, τη διαφορά του τηλεοπτικού από το κινηματογραφικό ντοκιμαντέρ. Βλέπουμε τη μαγεία στο δεύτερο και την ανία στο πρώτο.

Δεν μπερδευόμαστε, όπως υποστηρίζει ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ, γιατί ξέρουμε ότι δε θέλουμε μια φωτοτυπία, αλλά μια καλλιτεχνική έκφραση που θα μας βοηθήσει να πάει το μυαλό μας λίγο παραπέρα: στο όνειρο, πέρα από το πραγματικό, στις ευχές που κάνουμε για έναν άλλο κόσμο και στο ιδεατό. Δε θέλουμε να περιοριζόμαστε, σαν σκέψη και διανοητική διεργασία, στο στενό πλαίσιο ενός ντοκουμέντου. Θα συνεχίζουμε πάντως τις αναφορές μας στο Φεστιβάλ, στις επόμενες ανταποκρίσεις μας.

Γιάννης Φραγκούλης