12o Φεστιβάλ ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης

Η μνήμη, όπως καταγράφεται

Οι ταινίες αυτής της ενότητας αφορούν γεγονότα και πρόσωπα που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της σύγχρονης πραγματικότητας και αποτελούν ζωντανό κομμάτι της ιστορίας μας. Είναι μια επιλογή από τολμηρές και διαφορετικές κινηματογραφικές προσεγγίσεις στην πάντα ριψοκίνδυνη και απαιτητική διαδικασία που εμπεριέχει η δημιουργία του ιστορικού κινηματογραφικού ντοκουμέντου. Έχουμε ένα πορτρέτο της ιστορίας. Διερευνάται η προσωπική και η συλλογική μνήμη, όπως και η εξερεύνηση του ολοένα και πιο σημαντικού ρόλου της, για να γίνει πιο κατανοητό το παρελθόν και, κατ΄επέκταση, και το παρόν.

ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΜΑΣ ΔΙΧΑΖΕΙ

Ένα τοίχος ήταν αυτό που έκοψε στα δύο την Ευρώπη, γεωγραφικά και ιδεολογικά. Η Cynthia Beatt, με την ταινία «Το αόρατο κάδρο» («The invisible frame»), 2009, Γερμανία, κάνει ένα «οδοιπορικό» στο τοίχος του Βερολίνου. Τα απομεινάδια του μένουν για να μα θυμίσουν τις εποχές που οι απαγορεύσεις και τα σύνορα φυλάκιζαν την ιστορία, τη μνήμη και σταμάταγαν την ανάπτυξη της σκέψης, αυτής που έρχεται από την επαφή των σωμάτων και των ψυχών. Η ψυχροπολεμική περίοδος περνά μέσα από το διάβα της πρωταγωνίστριας, αυτό που γίνεται με τον πιο ήπιο τρόπο, με ένα ποδήλατο, είναι φορτισμένο με τη μνήμη, η οποία περνά με έναν υπόγειο τρόπο, μέσα από την κίνηση, τα βλέμματα, τα τοπία και τα κτίρια, τα κοντινά πλάνα… Έχουμε λοιπόν ένα ποιητικό έργο που μεταφράζει την πραγματικότητα, δεν κάνει μια απόδοσή της.

Οι Rob Lemkin και Thet Sambath θα κάνουν μια αυστηρά προσωπική ταινία. Οι «Εχθροί του λαού» («Enemies of the people»), 2009, Μεγάλη Βρετανία-Καμπότζη, είναι η ταινία όπου έχουμε δύο διαφορετικά πράγματα: την καταγραφή του παρόντος, την αναφορά στο παρελθόν -μέσα από τα συγκλονιστικά ντοκουμέντα- αλλά και το προσωπικό ταξίδι, τουλάχιστον του ενός από τους σκηνοθέτες. Αυτή η αφηγηματική διαφορά, ανάμεσα στο ντοκουμέντο και την προσωπική καταγραφή, έχουμε τη διαμόρφωση της ιδεολογίας για τους Ερυθρούς Χμερ, στην Καμπότζη. Η ταινία δε σου επιβάλλει το λόγο της, αλλά σε βοηθά να διαμορφώσεις το δικό σου. Έτσι το ντοκουμέντο γίνεται προσωπική αφήγηση και έχουμε πλέον να κάνουμε με τον κινηματογράφο.

Αντίθετα, στις δουλειές του Jonathan Stack έχουμε να κάνουμε με μια αφήγηση που προσεγγίζει πολύ την τηλεοπτική δομή. Η πρώτη «Το Αγρόκτημα: η ζωή μέσα στη φυλακή της Ανγκόλας» («The Farm: life inside Angola prison»), 1998, ΗΠΑ, σε συνσκηνοθεσία με τη Liz Garbus, πιάνει αυτό το συγκλονιστικό θέμα της φυλακής υψίστης ασφαλείας, στην Αμερική. Ο εγκλεισμός του σώματος δεν μπορεί να παραλληλιστεί με την απομόνωση της σκέψης και με το θάνατο της αναπαραγωγής του λόγου. Ο τηλεοπτικός λόγος που βάζει στεγανά, θανατώνει τη διαδικασία παραγωγής της φαντασίας και ο κινηματογράφος πεθαίνει. Στη δεύτερη ταινία, «Το Αγρόκτημα: 10 χρόνια μετά» («The farm: 10 down»), 2009, ΗΠΑ, εδώ σε συνσκηνοθεσία με τη Nancy Novack, υπάρχει η δομή του direct cinema. Το ντοκουμέντο καταγράφεται με τον πιο άμεσο τρόπο, όμως υπάρχει κάπου η προσωπική γραφή, μέσα από την κίνηση της κάμερας, την επιλογή της οπτικής γωνίας, την επιλογή του λόγου, που μας ωθεί να αμφισβητήσουμε αυτό που λέμε «πιστή καταγραφή της πραγματικότητας» και να πλάσουμε το δικό μας κόσμο για αυτή τη φυλακή, αυτόν που έχει να κάνει με τις αντιλήψεις μας για το αναμορφωτικό σύστημα και για την αναπαραγωγή της βίας μέσα στο κοινωνικό σώμα.

ΤΙ ΘΕΛΟΥΝ ΝΑ ΠΟΥΝ ΟΙ ΕΙΔΗΣΕΙΣ;

Από την Ελλάδα έχουμε μια ακόμα ταινία για τη βία της κοινωνίας. Ο Αντώνης Παπαδόπουλος, καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Δράμας και σκηνοθέτης, κάνει την ταινία «Η γενοκτονία της μνήμης» (2009). Εδώ έχουμε την περίοδο της Κατοχής της Ελλάδας από τους Γερμανούς, την πείνα, τη βία των κατακτητών. Μέσα από τα ντοκουμέντα δημιουργεί μια προσωπική αφήγηση που μας μιλά για αυτή την εποχή.

Ο Τάκης Παπαγιαννίδης θα επισκεφθεί την Κύπρο. Μια πληγωμένη χώρα για να καταγράψει τις πληγές της που ακόμα δεν έχουν επουλωθεί. «Λεηλατώντας μια ματωμένη χώρα», 2009, Ελλάδα-Κύπρος, είναι η ταινία που ο γνωστός σκηνοθέτης, κυρίως ντοκιμαντέρ, έχει δημιουργήσει. Η γραφή του όμως περιορίζεται στην καταγραφή του γεγονότος και απουσιάζει η διαφυγή στο απροσδιόριστο, άρα στο ποιητικό, σε αυτό που θα μας παρακινήσει να φτιάξουμε τη δική μας αφήγηση, όπως στην «Ηλικία της θάλασσας» (1978), στην πολύ καλή ταινία του που παραμένει μέχρι σήμερα νεανική.

Αντίθετα, η ταινία, με την οποία κλείνει αυτή η ενότητα, «Ειδήσεις» («News»), 2009, Χιλή, ξεκινά με κάτι που είναι απόλυτα συγκεκριμένο: η αναφορά και ο σχολιασμός των πραγματικών γεγονότων. Μιλάμε για τις ειδήσεις, έτσι όπως τις ξέρει ο καθένας και τις βιώνει κάθε μέρα. Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Λένε οι ειδήσεις την αλήθεια; Που μπορούμε να βρούμε την παραποίηση της πραγματικότητας; Οι σκηνοθέτες, Bettina Perut και Ivan Osnovikoff, κάνουν το δικό τους σχόλιο για το σχολιασμό της πραγματικότητας. Αυτή τη φορά όμως δεν έχουμε μια ακαδημαϊκή παραγωγή του λόγου, αλλά μια παράλληλη εκφορά του, μέσα από εικόνες που μας μιλούν για την αλήθεια ή, για να είμαστε πιο ακριβείς, για κάποια αλήθεια, αυτή των σκηνοθετών, η οποία, αυτή τη φορά δεν περνά με την επιβολή, αλλά με την παράθεση.

Η ποιητικότητα της ταινίας κορυφώνεται. Είναι μια καλή ευκαιρία για να σκεφτούμε δύο πράγματα: Το πρώτο είναι για το τι θα πει αλήθεια, απόδοση της πραγματικότητας κ.λπ., αν, τελικά ο μύθος μπορεί να μιλήσει αλληγορικά και, ουσιαστικά, ρεαλιστικά για αυτό που έχει συμβεί. Το δεύτερο είναι αν το ντοκιμαντέρ διαφέρει από τις ειδήσεις στην τηλεόραση, αν ένα δελτίο ειδήσεων θα μπορούσε να ήταν ένα ντοκιμαντέρ. Τελικά, αν το κινηματογραφικό ντοκιμαντέρ είναι μέσα στην καρδιά του κινηματογράφου.

Σε αυτή την περίπτωση, αυτή η ταινία έχει να κάνει με αυτούς τους όρους που μας αρέσει να «διακοσμούμε» το κινηματογραφικό ντοκιμαντέρ, όπως δημιουργικό, μικτό είδος ή δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ. Αυτή η ταινία μας αποδεικνύει ότι, όταν μιλάμε για κινηματογράφο, δεν μπορούμε παρά να έχουμε το μύθο, τη δραματουργία και την πραγματικότητα, αναμιγμένες σε ένα τσουκάλι για να σερβίρουμε αυτό το μίγμα στο θεατή που μπορεί να το διαβάσει, να το βιώσει και να ταξιδέψει με τη φαντασία του, να αναπάραξει τελικά το λόγο του.

Γιάννης Φραγκούλης

Η ΜΝΗΜΗ, ΟΠΩΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΤΑΙ

Το www.cinemainfo.gr είναι ένα website αφιερωμένο στην κινηματογραφική τέχνη και τους συντελεστές της. Τα πάντα για τον κινηματογράφο. Μια δημιουργία του www.internetinfo.gr