ΑΡΧΙΚΗ | ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ | ΤΑΙΝΙΕΣ | ΣΚΗΝΟΘΕΤΕΣ | ΗΘΟΠΟΙΟΙ | ΝΕΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ | LINKS | ENGLISH

ΠΙΣΩ

12o Φεστιβάλ ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης

Οι άνθρωποι και οι διαδρομές τους

Ο ανθρώπινος παράγοντας είναι το κυρίαρχο στοιχείο αυτής της θεματικής ενότητας του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης. Η ζωή, η καθημερινότητα, οι πολλαπλές ιστορικές και πολιτισμικές διακυμάνσεις επηρεάζουν καθοριστικά την αφήγηση. Ιδιαίτερες προσωπικές ιστορίες που είτε ξεχωρίζουν από το σύνολο ως μονάδες είτε χρησιμοποιούν μεμονωμένα παραδείγματα ως όχημα για μια διείσδυση στον άγνωστο κόσμο μικρότερων κοινοτήτων ή μειονοτήτων. Ας δούμε τις ταινίες μία προς μία.

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΩΣ ΤΑΜΠΟΥ

Θα ξεκινήσουμε με την ταινία του Alexander Gutman, «17 Αυγούστου» («17 August»), 2009, Ρωσία-Πολωνία. Έχουμε να κάνουμε με την πρώτη φυλακή στη Ρωσία που κατασκευάστηκε αποκλειστικά και μόνο για ισοβίτες. Προσωρινά φιλοξενεί μόνο έναν κρατούμενο, τον Μπόρις, ο οποίος έχει καταδικαστεί σε ισόβια για τριπλό φόνο. Είναι μόνος του και προσεύχεται στο Θεό, όχι γιατί πιστεύει σε αυτόν, αλλά για να έχει ένα νήμα να πιάνεται. Είναι αυτό ακριβώς το νήμα που το μεταφέρει μέσα στο χρόνο, τον κρατά στη ζωή. Η κάμερα τον παρακολουθεί στην αρχή ως ένας αντικειμενικός παρατηρητής, μετά μπαίνει όλο και πιο βαθιά μέσα στην υπόστασή του. Σε αυτό το σημείο ο σκηνοθέτης καταφεύγει στη θεωρία του μοντάζ, με ιδεολογικό τρόπο αναμιγνύει τα αφηγηματικά του μέρη και δίνει το τελικό φιλμικό προϊόν του: τη ζωή του Μπόρις, τον εγκλεισμό, το σωφρονιστικό σύστημα, τον άνθρωπο ενάντια στην κοινωνία. Και εκεί η ταινία κερδίζει σε δύναμη. Μπαίνει βαθιά μέσα στον κινηματογράφο και μένει εκεί.

Η απομόνωση δεν είναι μόνο στη φυλακή. Τα όρια που βάζει ο περιορισμός της μπορούν κάλλιστα να μπουν από την ίδια την κοινωνία και μπαίνουν πολύ συχνά σε αυτό που λέμε περιθώριο. Έτσι και στην ταινία των Susan Muska και Greta Olafsdottir, «Ίντι και Θία: ένας μακροχρόνιος αρραβώνας» («Edie and Thea: a very long engagement»), 2009, ΗΠΑ, έχουμε τον προσωπικό αγώνα των δύο γυναικών που είναι ομοφυλόφιλες, αγαπιούνται έχουν δεσμό από τη δεκαετία του 1960, τελικά, μετά από πολλές προσωπικές και πολιτικές μάχες, πρόκειται να παντρευτούν. Ιδού που μέσα από το ατομικό έχουμε μια καθαρά πολιτική πράξη που παίρνει διαστάσεις κοινωνικές εγγράφεται στο κοινωνικό σύνολο και είναι, ως μια εξειδικευμένη περίπτωση, ένας σταθμός στα κοινωνικά, άρα και στα πολιτικά, δρώμενα της αμερικάνικης κοινωνίας. Οι σκηνοθέτες συνδυάζουν υπέροχα τις στατικές φωτογραφίες με τις κινούμενες εικόνες, δημιουργούν έναν πολύ όμορφο ρυθμό που αρθρώνει τον κινηματογραφικό λόγο, δημιουργούν ένα πεδίο όπου παράγεται η ιδεολογία που θέλει το περιθώριο να μην ξεχωρίζει από το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο, σε μια απόλυτα δημοκρατική διακυβέρνηση.

Αντίθετα ο Ηλίας Ιωσηφίδης, με την ταινία «Ηλίας Τσέχος, ή σταγόνα ή ωκεανός», 2010, Ελλάδα, κάνει ένα πορτρέτο για τον ποιητή, τον Ηλία Τσέχο. Περιορίζεται σε μια γραμμική καταγραφή της βιογραφίας, χωρίς να χρησιμοποιεί αναφορές στο παρελθόν που θα μας οδηγήσουν στο σήμερα και στο μέλλον της ελληνικής κοινωνίας. Η ταινία είναι στατική και κυριαρχεί σε αυτή ο τηλεοπτικός λόγος που είναι ανίκανος να διαμορφώσει μια ιδεολογική θέση ή, πιο συγκεκριμένα, μια σφαίρα ιδεολογικών θέσεων που θα ήταν σαν ένα ψηφιδωτό της ελληνικής κοινωνίας, από το παρελθόν μέχρι σήμερα. Ακόμη χειρότερα, στην ταινία «Κάθε μέρα εκτός Κυριακής», 2009, Μεγάλη Βρετανία, της Rosa Russo, έχουμε ένα πολύ σοβαρό θέμα: μια δωδεκάχρονη κοπέλα που ζει στην Αιθιοπία και ονειρεύεται να γίνει γιατρός. Όμως η σκηνοθέτης αρνείται πεισματικά να μας μιλήσει για το τι σημαίνει για αυτή την κοπέλα αυτή η απόφαση. Ποια είναι τα ερεθίσματά της για να το αποφασίσει; Θέλει κάτι να αλλάξει στην τοπική κοινωνία στην οποία ζει; Τι ακριβώς; Ερωτήματα που δεν τίθενται καν, άρα ο θεατής δεν πρόκειται να βρει ποτέ απαντήσεις και φεύγει έχοντας απορίες που η κινηματογραφική αφήγηση δεν τις ξεκαθαρίζει.

ΕΙΝΑΙ Η ΟΜΟΦΥΛΟΦΙΛΙΑ ΕΓΚΛΗΜΑ;

Θα ξαναδούμε αυτή την τηλεοπτική αφήγηση στην ταινία του Bosse Lindquist, «Ο μεγαλοφυής και τα αγόρια» («The genius and the boys»), 2009, Σουηδία. Εδώ έχουμε την περίπτωση του Κάρλτον Γκάιντουσεκ, ο οποίος μελετούσε τα γονίδια μια φυλής κανιβάλων στη Νέα Γουινέα. Ανακάλυψε τη νόσο που έγινε γνωστή ως η νόσος των τρελών αγελάδων, πήρε το Βραβείο Νόμπελ και επέστρεψε στην Ουάσινγκτον με 57 παιδιά που τα υιοθέτησε. Αργότερα κατηγορήθηκε ως παιδεραστής, όμως ο έρωτας, κατά την άποψή του, είναι απόλυτα φυσιολογικός σε αυτές τι φυλές, άρα δεν έχει κάνει κάποιο έγκλημα. Σε αυτό το σημείο θα μπορούσαμε να έχουμε την τομή. Η ταινία αναλώνεται στη απλή παράθεση γεγονότων, όπως σε ένα ρεπορτάζ και δεν μπαίνει σε αυτό το σταυροδρόμι των πολιτισμών, των ηθών και των κοινωνικών αξιών. Τα ίδια στοιχεία έχουμε και στην ταινία «Η ιδιοφυία του-η ενδότερη ζωή του Γκλεν Γκουλντ» («Genius within-the inner life of Glenn Gould»), 2009, Καναδάς. Οι σκηνοθέτες, Michele Hozer και Peter Raymont, ξεφεύγουν λίγο, αναφερόμενοι στα σύμβολα που η αφήγηση τους επιβάλλει να χρησιμοποιήσουν, αφού έχουν να κάνουν με μια ιδιοφυία της μουσικής που εξακολουθεί μετά από πολλά χρόνια από το θάνατό του να μαγνητίζει τα πλήθη, δε μας λένε όμως τι είναι αυτή η έλξη, σε κοινωνικό και προσωπικό επίπεδο, μόνο έτσι θα είχαμε την ταύτιση που θα θέλαμε.

Και αν η ομοφυλοφιλία δεν είναι έγκλημα, μπορεί να είναι ένα ήσυχο λιμάνι για να ξαποστάσει ένας μεγάλος δημιουργός. Ο λόγος για τον Γκρέγκορι Μαρκόπουλος, το δημιουργό του κινηματογράφου που αναγνωρίστηκε περισσότερο στο εξωτερικό παρά στην ίδια την πατρίδα του. Η ταινία είναι «Γκρέγκορι Μαρκόπουλος και Τέμενος-ιδιοφεγγής» («Gregory Markopoulos and Temenos-radiating with one’s own light»), 2010, Ελλάδα-ΗΠΑ-Γερμανία. Η Evdoxia Mpras πιάνει αυτό το θέμα με τον πιο ακαδημαϊκό τρόπο, στην αρχή, για να πάρει αποστάσεις, να συνδυάσει το παρελθόν με το παρόν, να δώσει τις διαστάσεις του μεγάλου πειραματιστή και πρωτοπόρου κινηματογραφιστή, αναγνωρισμένου στο εξωτερικό, οραματιστή που έκανε προβολές στην Ελλάδα, σε λαϊκούς κύκλους, σε αυτούς που ήξερε ότι θα καταλάβουν την τέχνη, αφού λειτουργούσαν βιωματικά. Αυτές οι αξίες αποδίδονται με εξαιρετικό τρόπο στην ταινία.

Στην ταινία του Kaspar Astrup Scroder, «Η εφεύρεση του Δόκτορα Νάκαματς» («The invention of Dr. Nakamats»), 2009, Δανία, έχουμε ένα πολύ όμορφο θέμα. Έναν Ιάπωνα που έχει την αγάπη και το πάθος να ερευνά και τις πιο καθημερινές και αυτονόητες κινήσεις του ανθρώπου. Έχει στο ενεργητικό του μια σειρά από εφευρέσεις, είναι όμως ένας λαϊκός τύπος. Ο σκηνοθέτης δεν ερευνά αυτή την προσωπικότητα και περιορίζεται σε μια απλοϊκή αφήγηση, η οποία δεν είναι το όχημα για να μας πάει πιο πέρα. Το ίδιο ακριβώς μπορούμε να πούμε για την ταινία «Ο Καρς είναι ιστορία» («Karsh is history»), 2009, Καναδάς. Εδώ έχουμε το φωτογράφο Γιούσοφ Καρς που βρίσκεται πίσω από μεγάλες φωτογραφήσεις προσωπικοτήτων της εποχής του. Η ταινία περιορίζεται σε μια βιογραφία και όχι σε μια αναφορά σε μια εποχή. Στην ίδια λογική, η ταινία του Moritz Siebert, «Μεγάλη απόσταση» («Long distance»), 2009, Μεγάλη Βρετανία, έχουμε την αναφορά στο δρομέα μεγάλων αποστάσεων, τον Άμπιγιοτ, κάτι σαν το δικό μας, τον Κούρο. Εδώ όμως έχουμε μια ιδιαιτερότητα: ο Άμπιγιοτ δεν είναι μια μοναδική περίπτωση, αλλά κάτι το συνηθισμένο για την Αφρική. Η ταινία δεν απαντά στο ερώτημα τι σημαίνει για τους Αφρικανούς αυτό το άθλημα. Μένει μια απλή αναφορά.

Η ΕΓΓΕΓΡΑΜΜΕΝΗ ΒΙΑ

Μετά τον «Ελ Γκρέκο», ο Γιάννης Σμαραγδής θα κάνει ένα ντοκιμαντέρ για τον Ιωάννη Βαρβάκη. Η ταινία «Αναζητώντας τον Ιωάννη Βαρβάκη», 2010, Ελλάδα, δεν μπορεί να ξεφύγει από αυτή την απλή αναζήτηση του δημοσιογράφου. Η ταινία δεν καταφέρνει να μας πάει λίγο πάρα πέρα: να ανακαλύψει, μέσα από το πρόσωπο του Βαρβάκη, του εφευρέτη και της αμφιλεγόμενης προσωπικότητας, το διφορούμενο της εποχής της τουρκοκρατίας: το κυνήγι της προσωπικής επιτυχίας, το βλέμμα στην πατρίδα και την εξιλέωση με το δωρεές στην ελληνική κοινωνία, τελικά να βρει εκεί την ελληνική ψυχή. Το ίδιο ακριβώς ελάττωμα που είχε και η προηγούμενη ταινία του για το Θεοτοκόπουλο.

Στην ταινία του Aslak Danbolt, «Ο Μάρτιν το φάντασμα» («Martin the ghost»), 2009, Νορβηγία, έχουμε την αναφορά στο Μάρτιν που έχει υποστεί ένα ατύχημα. Πάσχει από σοβαρές εγκεφαλικές βλάβες και οι μόνοι που τον επισκέπτονται πλέον είναι οι γονείς του και η νοσοκόμα του, η οποία φαίνεται να έχει κάποιο κρυφό κίνητρο. Ο σκηνοθέτης δεν μπορεί να δει το δράμα μιας ψυχής και να το αποτυπώσει, φτιάχνοντας ένα θείο δράμα. Μένει μια κλασική αφήγηση σε ένα ιατρικό μπακράουντ.

Ο Γιάννης Κατωμερής κάνει την ταινία «Μίκης Θεοδωράκης-ο συνθέτης των ποιητών και των οραμάτων 1950 έως σήμερα», 2008, Ελλάδα. Ο σκηνοθέτης είχε μια ευκαιρία να ανακαλύψει το μεγαλείο της ψυχής, όχι αναγκαστικά αυτής του Θεοδωράκη, αλλά της ελληνικής ψυχής που δοκιμάστηκε από εκείνη την εποχή μέχρι σήμερα. Πολύ περισσότερο, να δομήσει ένα δοκιμιακό λόγο, μια κριτική στη νεότερη ελληνική κοινωνία. Αναλώνεται όμως σε μια αναφορική γραφή που περιορίζει πολύ τις δυνατότητές του.

Ο Αντώνης Μποσκοΐτης, με την ταινία «Οδύσσειες σωμάτων-μπαλάντα για το Νίκο Κούνδουρο», 2009, Ελλάδα, κάνει όντως μια μεγάλη ταινία. Επανέρχεται μετά τη «Φλέρυ-τρελή του φεγγαριού», σε ένα επικό θέμα. Εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με το Νίκο Κούνδουρο, αλλά με την οδύσσεια των σωμάτων από την εποχή του Εμφυλίου και μετά. Ο ίδιος ο Κούνδουρος έχει γράψει ένα βιβλίο, μια βιωματική αφήγηση πάνω σε αυτό θέμα. Ο σκηνοθέτης βασίστηκε σε αυτό το βιβλίο, αλλά δεν έμεινε εκεί. Βάζει τον ίδιο τον Κούνδουρο να παίζει τον εαυτό του, σα μια περσόνα, που είναι στην πραγματικότητα, να δίνει οδηγίες, να γράφει με το σώμα του, να αφηγείται εντελώς βιωματικά, αυτό που το βιβλίο λέει. Έχουμε τη μια αφήγηση μέσα στην άλλη, την αναφορά και μέσα σε αυτή τον κινηματογράφο, τη παράφραση της πραγματικότητας, μια νέα οδύσσεια που πολλοί από εμάς την έχουν ζήσει.

Αυτό δεν καταφέρνει να κάνει ο Νίκος Χρυσικάκης. «Τίτος, ποιητής σε επισφαλή ισορροπία», 2010, Ελλάδα, είναι μια ταινία που η αφήγησή της περιορίζεται σε ένα πολύ προσεγμένο ρεπορτάζ. Δεν μπορεί να ανακαλύψει τον ποιητή, δοκιμιογράφο και πολιτικό ή, για να το πούμε διαφορετικά, την πολιτική πλευρά της ποίησης. Αυτό το καταφέρνει ο Baktash Abtin, η ταινία του «Παρκ Μαρκ» («Park Mark»), βλέπει τον άστεγο και ναρκομανή, μας αφηγείται την ιστορία του και, μέσα από αυτή την περίπτωση μπορούμε να δούμε τις πτώσεις της ψυχής, ηθογραφεί όχι αναγκαστικά για αυτή την περίπτωση, αλλά για τους περιθωριακούς τύπους που ζουν στην Τεχεράνη. Συγχρόνως έχουμε μια κριτική στη σύγχρονη ιρανική κοινωνία, μια αναφορά στα αδιέξοδα που ζει ένας Ιρανός στην πρωτεύουσα της χώρας του.

Γιάννης Φραγκούλης

ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΤΟΥΣ

ΑΡΧΙΚΗ | ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ | ΤΑΙΝΙΕΣ | ΣΚΗΝΟΘΕΤΕΣ | ΗΘΟΠΟΙΟΙ | ΝΕΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ | LINKS | ENGLISH