ΠΙΣΩ

50o Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης

κατασκευή ενός αφηγηµατικού κόσμου

Είναι καλό να αναφερθούμε σε μια ταινία που πραγματικά ξεχώρισε στο 50ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Η ταινία του Gustav Deutsch, «Film ist. a girl and a gun», αυστριακή παραγωγή του 2009, δεν έχει μόνο περίεργο τίτλο, η θεματολογία της δίνει μια ευκαιρία σε μια βαθιά ανάλυση του τι είναι κινηματογράφος και ποιες είναι οι προοπτικές του.

ΓΙΑΤΙ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ;

Στην ερώτηση που απαντά αυτή η ταινία είναι αυτή που θέτει το ίδιο το Φεστιβάλ, λίγο παραλλαγμένη βέβαια: «Γιατί κινηματογράφος;». Για να γίνουμε πιο σαφής θα έπρεπε να προσθέσουμε και τη λέξη «μόνο», μεταλλάσσοντας την ερώτηση στην: «Γιατί μόνο κινηματογράφος;». Σε αυτό το κείμενο θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα αναλύοντας τις δομές της αφήγησης αυτής της ταινίας και αναδεικνύοντας αυτές του ενιαίου παραστατικού χώρου.

Ο σκηνοθέτης, για να φτιάξει αυτή την ταινία, παίρνει αποσπάσματα από παλιές ταινίες, μέχρι τη δεκαετία του 1930, όμως τα συνθέτει στο μοντάζ φτιάχνοντας μια ενιαία αφήγηση, σε ένα ενιαίο «οργανικό σύνολο», όπως έλεγε ο Μπέλα Μπαλάζ. Έχουμε έτσι μια ολοκληρωμένη ταινία που ξεκινά με τη γνωστή φράση του Ζαν Λυκ Γκοντάρ, «ο κινηματογράφος είναι ένα κορίτσι και ένα όπλο».

Εδώ όμως σταματά ότι έχει να κάνει με τη σύγχρονη μορφή του κινηματογράφου. Μιλάμε για μια παράσταση και όχι μια αναπαράσταση της πραγματικότητας. Η ταινία διαπραγματεύεται τη γέννηση, τον έρωτα και το θάνατο. Αποσπάσματα από επιστημονικές, πορνογραφικές και ερωτικές ταινίες, μέχρι τη δεκαετία του 1930, έχουν χρησιμοποιηθεί έτσι ώστε να δημιουργηθεί μια νέα κοσμογονία.

ΑΠΟ ΤΟΝ ΗΣΙΟΔΟ ΣΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ

Ο σκηνοθέτης ξεκινά με τη θεογονία του Ησίοδου. Η θεογονία, σαν αφηγηματική δομή, του δίνει την ευκαιρία να φτιάξει τη δική του κοσμογονία. Εδώ έχουμε μια νέα μυθολογία, η οποία βασίζεται σε αφηγήσεις που έχουν φτιαχτεί για διαφορετικό σκοπό. Έτσι μια σεκάνς μιας πορνογραφικής ταινίας αν συνδεθεί κατάλληλα με μια άλλη από μια επιστημονική, τότε αλλάζει το νόημα της αφήγησης. Έχουμε μια σύγχρονη αφηγηματική δομή, η οποία έχει να κάνει τόσο με μια παλιά, με αυτή των ταινιών, όσο και με μια αρχέγονη, αυτή των αρχαίων ελληνικών μύθων.

Το μοντάζ είναι πολύ αργό και οι αφηγηματικές δομές επαναλαμβάνονται τόσες φορές ώστε να γίνει αντιληπτό το νέο νόημα. Αυτό, το παράδειγμα (paradeigma, όπως το αναφέρει ο Hejmlev), η επανάληψη μιας αφηγηματικής μικροδομής σε ένα συγκεκριμένο μέρος της συνολικής δομής, μας εξυπηρετεί για να δομήσουμε τη δική μας αφήγηση. Τα κεφάλαια της ταινίας είναι συνδεδεμένα έτσι ώστε να έχουμε την αυστηρή δομή μιας μυθολογίας. Με άλλα λόγια, όσον αφορά στη συνολική δόμηση έχουμε μια αριστοτελική αφήγηση, όσον αφορά όμως στην επιμέρους δόμηση έχουμε μια ποιητική αφήγηση αφού περνάμε μέσα από τον κώδικα, έτσι όπως το βρίσκουμε στην κλασική αφήγηση, δοκιμάζουμε τις αντοχές του και, προσθέτοντας νέα στοιχεία, τον αλλάζουμε σε κάτι το καινούργιο, δημιουργώντας μια εντελώς διαφορετική αφήγηση, ένα νέο νόημα, μια νέα ιδεολογική τοποθέτηση.

ΣΥΝΔΥΑΣΜΟΣ ΑΦΗΓΗΣΕΩΝ

Η κινηματογραφική αφήγηση, οι παλιές ταινίες, δεν είναι παρά μια συνιστώσα. Η άλλη είναι η επιστήμη, βιολογία, φυσική, πολιτικές και κοινωνικές επιστήμες, ψυχολογία, ακόμα το θέατρο, η ζωγραφική, όλα αυτά δημιουργούν ένα ενιαίο αφηγηματικό σύνολο. Όλα αυτά τα αφηγηματικά περιβάλλοντα δίνουν στοιχεία που συντίθενται μεταξύ τους, φτιάχνοντας κάτι το καινούργιο, όπως συμβαίνει σε μια λαϊκή αφήγηση, σε ένα μύθο, στην πραγματική ζωή μας.

Σε πολλά σημεία βλέπουμε τελετές, είτε με εμφανή είτε με συγκεκαλυμμένο τρόπο. Το κυριότερο είναι ότι μια εύκολα αναγνωρίσιμη τελετή, για παράδειγμα η αποκαθήλωση του Χριστού, δίνει μια τελετουργική έννοια σε μια καθημερινή πράξη, η οποία είχε χάσει την τελετουργική της ιδιότητα στη σύγχρονή μας ζωή, για παράδειγμα η ερωτική πράξη, η οποία αποκτά ξανά την τελετουργική, αρχέγονη, αξία της.

Η ταινία μας πάει πίσω στις αρχές του 20ου αιώνα, αλλά ουσιαστικά μας ωθεί να κάνουμε ένα νοητό ταξίδι στον αρχέγονο κόσμο, του δυτικού ή του ανατολικού πολιτισμού, όπου θα βρούμε τις αξίες της σύγχρονής μας ζωής, αποδίδοντας σε αυτές τις ηθικές αξίες που έχουμε χάσει στην αλλοτρίωση του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού.

Με αυτή την έννοια, η ταινία του Gustav Deutsch τοποθετείται στον ενιαίο παραστατικό χώρο. Μιλά με απόλυτα μυθικό και τελετουργικό τρόπο για τη ζωή μας, για το μέλλον μας, αφού έχει συνδυάσει αυτές τις ηθικές αξίες με τις αρχέγονες και μυθολογικές, δίνοντας μας μια ευκαιρία να σχεδιάσουμε το μέλλον μας με πιο σαφή και εποικοδομητικό τρόπο.

Στην ερώτηση, λοιπόν, «Γιατί μόνο κινηματογράφος;», την οποία θέσαμε στην αρχή αυτού του κειμένου, μπορούμε πλέον να δώσουμε την απάντηση: το πιο αποτελεσματικό είναι να μπούμε στον ενιαίο παραστατικό χώρο, στον οποίο ο κινηματογράφος είναι μία από τις συνιστώσες. Αυτή η ταινία λοιπόν, ένα μέρος της τριλογίας που ερευνά τον κινηματογραφικό χώρο, μας καλεί να σκεφτούμε τη σύγχρονή μας θεωρία της παράστασης, όπως ο Γκρηναγουέι έχει ερευνήσει, στον κινηματογράφο.

Γιάννης Φραγκούλης

50ο ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΕΝΟΣ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ