ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ | LINKS | ENGLISH

Ερωτικά μαθήματα για επαναστατική δράση

ΕΡΩΤΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ

Είδαμε την ταινία «Ερωτικά μαθήματα για επαναστατική δράση», του Νίκου Αλευρά. Οι παλιότεροι το θυμούνται από την ταινία «Πέφτουν οι σφαίρες σα χαλάζι» (1977), η οποία παίχτηκε στην τηλεόραση και άντεξαν οι λογοκριτές να προβάλλουν μόνο το πρώτο μέρος της, το υπόλοιπο δεν προβλήθηκε ποτέ, όλη η ταινία υπάρχει στο αρχείο της Ταινιοθήκης της Ελλάδας, αλλά, από τότε δεν έχει προβληθεί ποτέ (από όσο ξέρω, τουλάχιστον). Οι τελευταίες δουλειές του Αλευρά έχουν να κάνουν με τον έρωτα, με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο.

Αυτή η ταινία είναι μια αυστηρά δομημένη σάτιρα που πατά στο ερωτικό στοιχείο για να στοχεύσει εκεί που θέλει. Ο τίτλος της ταινίας έχει δύο στοιχεία: «ερωτικά μαθήματα» και «επαναστατική δράση». Μια πρώτη σκέψη είναι ότι έχουμε να κάνουμε με μια σχολή τρομοκρατών ή επαναστατών. Ο θεατής από την πρώτη στιγμή θα δει ότι κάτι δεν πάει καλά με την ταινία. Η δεύτερη στιγμή, όταν η ταινία κυλήσει λίγο, θα του δώσει να καταλάβει ότι έχουμε να κάνουμε με μια σάτιρα. Όπως σε κάθε σάτιρα υπάρχουν οι υπερβολές, τα αυθαίρετα στοιχεία, αυτά που είναι ξένα με το πολιτισμικό μας επίπεδο, έτσι ώστε να προκληθεί το γέλιο και να αναδειχθεί το κωμικό στοιχείο.

Θα πρέπει να προσέξουμε ότι σε αυτή τη σατιρική ταινία δεν κοροϊδεύεται κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο, όπως συνηθίζεται, δυστυχώς, στις περισσότερες επιθεωρήσεις ή στις επιθεωρησιακές ταινίες που βλέπουμε τελευταία. Αν γινόταν κάτι τέτοιο, τότε θα μπορούσε άμεσα να ταυτιστεί ο θεατής με κάτι που του είναι ήδη γνωστό και το κωμικό στοιχείο θα ήταν έκδηλο. Μια εύκολη συνταγή. Σε αυτή την περίπτωση, όπως και σε όλες τις καλές κωμικές ταινίες, κοροϊδεύεται μια ιδεολογική τοποθέτηση, ξεφεύγοντας από την ανήθικη τακτική της προηγούμενης περίπτωσης και αφήνοντας το θεατή να διαβάσει το φιλμικό κείμενο και να ανακαλύψει σε αυτό στοιχεία που τον αντιπροσωπεύουν ή με τα οποία έχει ασχοληθεί, τελικά να τοποθετηθεί ιδεολογικά πάνω στις απόψεις που η ταινία εκφράζει, να λειτουργήσει η διεργασία μετά τη θέαση της ταινίας, το μετακείμενο, θα λέγαμε.

Δεν προτείνει εύκολες λύσεις είναι, αντίθετα, μια πρόκληση στο θεατή για να αντιδράσει. Τα χαρακτηριστικά της είναι τρία: η υπερβολή, η σάτιρα, τα αυθαίρετα στοιχεία. Για αυτό το λόγο θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για μια ταινία γκροτέσκο αισθητικής και εννοιοδότησης. Με αυτή την έννοια θα μπορούσαμε να πάμε εύκολα στην περίπτωση του Αλμοδόβαρ και εκεί να ανακαλύψουμε ότι ο Αλευράς προχωράει τη σάτιρά του πιο πολύ από ότι ο Ισπανός σκηνοθέτης, φτάνει στον πυρήνα του θέματος και τον υποδαυλίζει. Ούτε μία στιγμή δε δίνει άμεσα χτυπήματα, δε δείχνει άμεσα ένα δρόμο, αλλά προτείνει, αφήνοντας τη φαντασία του θεατή να λειτουργήσει.

Σε όλη την ταινία βλέπουμε δύο παράλληλες ιστορίες: μια σχολή ερωτικών μαθημάτων, όπου ο δάσκαλος είναι ο ίδιος ο Αλευράς, και μια γυναίκα που, γυμνή, περιδιαβαίνει μέσα στο φιλμικό χώρο. Οι δύο αυτές ιστορίες ενώνονται στο τέλος, γίνονται μια και, όπως θα δούμε πιο κάτω, με αυτό τον τρόπο τα βέλη της σάτιρας είναι πιο εύστοχα και πιο αποτελεσματικά τα χτυπήματά της. Όμως η σχολή λειτουργεί λίγο «περίεργα», καταλαβαίνουμε πολύ γρήγορα ότι δεν έχουμε να κάνουμε με ένα σχολείο, αλλά είναι μια αφηγηματική πλατφόρμα που θα μας επιτρέψει να κάνουμε σχόλια για τον έρωτα. Ο σκηνοθέτης κάνει, με αυτό τον τρόπο, τα σχόλιά του, τα οποία, όσο η αφήγηση αναπτύσσεται, μπαίνουν πιο βαθιά στο θέμα: Τι είναι ο έρωτας; Γιατί το χρειαζόμαστε; Τι μπορεί να αλλάξει στη ζωή μας; Μπορούμε να ζήσουμε χωρίς έρωτα; Είμαστε ερωτικοί; Μήπως είμαστε μόνο σεξουαλικοί; Ποια είναι η διαφορά μεταξύ του σεξ και του έρωτα; Ερωτήματα που γεννούν άλλα και άλλα, απαντήσεις δε δίνονται, με άμεσο τρόπο, μόνο στο τέλος της ταινίας θα κάνει κάποια σχόλια, με σχεδόν άμεσο τρόπο, ο σκηνοθέτης.

Μια σειρά σχολίων για τον έρωτα δε θα είχε τρομερό ενδιαφέρον αν αυτά δε συνδυάζονταν με κάποιο άλλο θέμα, έτσι ώστε να ανοιχτούν πόρτες προς κάποιες ιδεολογικές κατευθύνσεις, τις οποίες, διακριτικά θα προτείνει ο σκηνοθέτης. Έτσι εφευρίσκεται η δεύτερη παράλληλη ιστορία: μια γυμνή κοπέλα που μπαίνει μέσα στο φιλμικό χώρο, βγαίνει και ξαναμπαίνει, πάντα αυθαίρετα. Το σώμα της είναι ερωτικό. Πολύ όμορφο, προκλητικό, όμως ο φακός δε μας αφήνει να επικεντρώσουμε στις αισθησιακές λεπτομέρειές του, έτσι ώστε να έχουμε μια πορνογραφία, αλλά το γυμνό σώμα είναι το συνδετικό στοιχείο όλων των ιστοριών, όπως και αυτό που θα προωθήσει την αφήγηση και θα της δώσει μια κάποια, έστω και αδιόρατη, κατεύθυνση.

Με αυτό τον τρόπο μπορούμε να έχουμε κάποια υπαινικτικά σχόλια, ειδικά όταν η γυμνή κοπέλα θα μπει στο πλάνο, κατά τη διάρκεια της κινηματογράφησης. Εδώ έχουμε δύο στοιχεία: Αυτό που λέμε κινηματογράφο στον κινηματογράφο, όταν, δηλαδή, η κινηματογραφική αφήγηση εφευρίσκει μια υποτιθέμενη άλλη κινηματογραφική αφήγηση για να μπορέσει να μιλήσει σε τρίτο πρόσωπο, να γίνει εξωαφηγηματική. Μπορεί να γίνει ένα σχόλιο ή μια αναφορά σε μια κινηματογραφική αισθητική ή νοηματική άποψη και, με έμμεσο τρόπο, αυτή να σατιριστεί. Φτάνουμε έτσι στη διαπίστωση ότι το σώμα εδώ δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα ακόμη κείμενο, σύμφωνα με τη σημειωτική του έννοια, και τελικά είναι μια ραχοκοκαλιά πάνω στην οποία αρθρώνεται όλη η κινηματογραφική αφήγηση της ταινίας, η οποία, χωρίς αυτό, θα ήταν αποσπασματική.

Το πέρασμα της κοπέλας (την οποία υποδύεται έξοχα η Έλενα Παναγιωτοπούλου) έχει μια διαφορετική υποκριτική αξία. Θα πρέπει να δείξει με αδιόρατες κινήσεις, να σημάνει, κάθε κίνησή της να παράγει έννοιες, τελικά να εννοιοδοτεί. Αυτό μπορεί να μη φαίνεται με την πρώτη ματιά, όμως τραβά το βλέμμα πάνω της για να το διώξει προς το φιλμικό κείμενο με το οποίο συνδέεται παράλληλα. Αυτή είναι η διαφορά της πορνογραφίας με την αισθησιακή αφήγηση. Αυτή η τελευταία κερδίζει το χώρο της σε αυτή την ταινία.

Τα μαθήματα, το γυμνό κορμί, τα γυμνά σώματα και τα υπαινικτικά σχόλια θα μας δώσουν κάποιες κατευθύνσεις για να βρούμε τις απαντήσεις στα ερωτήματα που τίθενται. Για να βρούμε τελικά ότι ο έρωτας είναι επαναστατικός, αφού μπορεί να μας αλλάξει τη ζωή μας, απαραίτητος, αφού με αυτό τον τρόπο επικοινωνούμε φτάνοντας σε βαθιά υπαρξιακά θέματα, ανατρεπτικός, αφού μπορεί να αλλάξει τις ιδεολογικές μας θέσεις. Τελικά διαφορετικός από το σεξ. Αυτός είναι ο λόγος που οι αρχαίοι Έλληνες έδιναν τόση σημασία στον έρωτα, τον αναπαρίσταναν με τον πιο όμορφο τρόπο, στη ζωγραφική και στη γλυπτική, δεν ντρεπόντουσαν για το γυμνό σώμα, με μυθολογικό τρόπο του είχαν δώσει έννοιες διάφορες όπως αυτή της ομορφιάς, στην Αφροδίτη, της περιπέτειας, στην Άρτεμη, της αγνότητας, στη Αριάδνη, του πάθους, στον Αλφειό.

Το τελικό σχόλιο μας καλεί να τα σκεφτούμε όλα από την αρχή. Τι είναι ωραίο, τι είναι όμορφο, αναρωτιέται ο Αλευράς σε μια έρημη παραλία. Είναι σα να μας λέει να προβληματιστούμε για το όμορφο, για το ωραίο, για το πώς εκφράζονται μέσα από την τέχνη, να βρούμε στοιχεία από χιλιάδες βιβλία που έχουν ασχοληθεί με αυτό το θέμα, σε όλες τις περιόδους της ανθρώπινης ιστορίας, για να θέσει το τελευταίο και ουσιαστικό ερώτημα: Τι είναι τέχνη; Θα μας προτείνει ένα δρόμο: Που βρίσκεται το νόημα; Χωρίς μια εννοιοδότηση, με συγκεκριμένο ή με αφηρημένο τρόπο, δεν μπορούμε να πούμε ότι αυτό είναι όμορφο ή ότι είναι καλλιτέχνημα.

Ο Νίκος Αλευράς, με αυτή την ταινία μας προσκαλεί σε ένα ταξίδι, στη ιστορία, στη θρησκεία, στη φιλοσοφία, στην τέχνη. Μόνη προϋπόθεση είναι να απελευθερωθούμε από τα ταμπού μας. Να φύγουμε από την καταπίεση που κάθε μέρα δεχόμαστε από όλους τους μηχανισμούς, εκπαιδευτικούς, ιδεολογικούς (θρησκευτικούς και γνωστικούς) και σωματικούς (αστυνομικούς και στρατιωτικούς) που καθορίζουν έναν τρόπο ζωής που μας βγάζει έξω από τη φύση μας, μας αλλοτριώνει.

Γιάννης Φραγκούλης

ΕΡΩΤΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ