ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ | LINKS | ENGLISH

Πολυτεχνείο - εξέγερση - κινηματογράφος

Ο ΜΑΤΩΜΕΝΟΣ ΝΟΕΜΒΡΗΣ

Το 1973 είναι χρονιά που σημάδεψε πολλές γενιές Ελλήνων, ήταν το ορόσημο για το έπος της πολύ νεότερης ελληνικής ιστορίας. Συγχρόνως ήταν η αρχή του τέλους για τη χούντα που είχε ήδη τυραννήσει χιλιάδες Ελλήνων και είχε δημιουργήσει πολλά εθνικά θέματα, στο πλαίσιο μιας λογικής της ακρίτως συμφωνίας με τα αμερικάνικα κέντρα αποφάσεων.

 

Είχαν προηγηθεί μικρές εξεγέρσεις, μεμονωμένες, αλλά ηρωικές, πράξεις αντίστασης, όπως αυτή του Αλέκου Παναγούλη, καταλήψεις, όπως αυτή της Νομικής. Ο καιρός ήταν έτοιμος για να εξεγερθεί, λαός και φοιτητές, ενάντια στο φασισμό της χούντας. Και έτσι έγινε. Μέσα στο πλήθος των εξεγερμένων ήταν διανοούμενοι, εργάτες και, φυσικά, άνθρωποι της Τέχνης. Μια από αυτές τις ομάδες ήταν κινηματογραφική και κατέγραψε τα γεγονότα όπως έγιναν.

ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ

Μια μορφή του κινηματογράφου που αναπτύσσεται παγκοσμίως, μετά το 1968, έρχεται καθυστερημένα στην Ελλάδα. Το κίνημα αυτό που ονομάστηκε «Αγωνιστικός Κινηματογράφος» είχε δύο σκέλη: αυτό που έδινε μεγάλη σημασία στην αισθητική και αυτό που την απαρνιόταν για να περάσει με τον πιο ρεαλιστικό τρόπο το πολιτικό μήνυμα.

Όλες αυτές οι ομάδες ήταν καθοδηγούμενες από κάποια κόμματα, της άκρας Αριστεράς, ή από οργανώσεις που δραστηριοποιούνταν σε μια συγκεκριμένη πολιτική θεματολογία. Τη μεγαλύτερη άνθηση τη βλέπουμε στην Αμερική των Μαύρων και στη Νότιο Αμερική, ειδικά στη Βραζιλία. Στην Αμερική οι μαύροι προσπαθούσαν να βρουν κάποιους τρόπους επικοινωνίας με τον αμερικάνικο λαό, σε πρώτο επίπεδο, και με τη διεθνή γνώμη, σε δεύτερη φάση, για να κάνουν γνωστά τα προβλήματά τους, τα οποία ήταν αυτά της επιβίωσης, της δημοκρατίας, του ρατσισμού. Το αποκορύφωμα αυτού του κινήματος ήταν ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, μια προσωπικότητα που θα έπρεπε, σύμφωνα με το σύστημα, να σιγήσει, για αυτό γρήγορα εξολοθρεύτηκε, δολοφονήθηκε από το αμερικάνικο παρακράτος.

Ο κινηματογράφος ήταν ένας τρόπος να γίνει γνωστό αυτό το πρόβλημα και αυτές οι ομάδες το εκμεταλλεύτηκαν αρκετά. Στη Βραζιλία, έχουμε τη μεγαλύτερη έξαρση του αριστερίστικου κινηματογραφικού ρεύματος που θα πάρει ένα όνομα, Cinema Nuovo, αφού θα κάνει μια σχολή. Με την ελάχιστη επέμβαση του σκηνοθέτη, το γεγονός αποτυπώνεται στο σελυλόιντ και οι ταινίες είναι η αφορμή να γίνουν συζητήσεις πάνω σε αυτά τα πολιτικά θέματα που η ταινία θίγει.

Είναι η εποχή που όλοι αντιστέκονται στην αποχαύνωση του χολιγουντιανού κινηματογράφου, κατά συνέπεια αρνούνται να δεχτούν τις αφηγηματικές φόρμες που αυτός προτείνει. Βρίσκουν πιο σωστό το μοντέλο του Τζίγκα Βερτώφ, τον κινηματογράφο που αποτυπώνει την αλήθεια έτσι όπως είναι, το Kino eye ή το Kino Pravda. Μια άλλη όμως σχολή, μέσα σε αυτό το ρεύμα, δέχεται, προς στιγμή, να υιοθετήσει αυτές τις αφηγηματικές φόρμες και να θεμελιώσει, μέσα από αυτές, τα δικά της πολιτικά μηνύματα. Κύριος εκφραστής στην Ευρώπη είναι ο Κώστας Γαβράς, ο οποίος υποστηρίζει ότι έτσι μπορείς να πλησιάσεις το θεατή, ο οποίος δεν είναι θιασώτης αυτών των απόψεων και να τις περάσεις σε αυτόν με ήπιο τρόπο.

Η αλήθεια είναι ότι αυτή η δεύτερη σχολή δε βρήκε πολλούς ανταποκριτές. Εξέχον όμως παράδειγμα είναι ένας θεατράνθρωπος, ο Ντάριο Φο, στην Ιταλία, φανατικός αριστεριστής, πολύ καλός διανοούμενος, ο οποίος προσπαθούσε να περάσει το πολιτικό μήνυμα στο κοινό και να τους διαφωτίσει, μέσα από την Τέχνη, έτσι ώστε να είναι έτοιμοι να δεχτούν πιο εύκολα μια πολιτική δράση. Οι θεατρικές δράσεις του είχαν τεράστια ανταπόκριση. Μαθητής του, κατά κάποια έννοια, ήταν ο Ογκούστο Μπόαλ, πάλι στη Βραζιλία, αρκετά χρόνια μετά, αφού αυτή η χώρα εκδημοκρατήθηκε. Ο Μπόαλ έκανε μια μεγάλη σχολή που επεκτάθηκε στις ΗΠΑ και έγινε, συγχρόνως, ένα πολιτικό κίνημα.

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

Στην Ελλάδα δημιουργήθηκαν ομάδες με σχετική καθυστέρηση, λόγω του ότι τα νέα της Τέχνης δεν κυκλοφορούσαν γρήγορα επί χούντας, με δεδομένο, ακόμη, ότι η Αριστερά στην Ελλάδα ηττήθηκε από το Κράτος και το παρακράτος της Δεξιάς. Της πήρε πολύ χρόνο να σταθεί στα πόδια της. Να κάνει μια εκτίμηση της κατάστασης και να χαράξει μια στρατηγική.

Κατά συνέπεια, ένα καλλιτεχνικό ρεύμα, όπως αυτό στον κινηματογράφο, θα έπρεπε να βρει τις συνθήκες να δράσει. Τελικά τις βρήκε μέσα στο γενικότερο αντιεξουσιαστικό ρεύμα στη χούντα. Δημιουργήθηκαν ομάδες οι οποίες δεν είχαν αρχηγό, αναφέρονται σαν Ομάδα των 9 ή Ομάδα των 12. Αργότερα, μετά τη μεταπολίτευση, από αυτές φάνηκαν κάποιοι δημιουργοί που έδρασαν στον ελληνικό κινηματογραφικό χώρο.

Εδώ έχουμε επίσης δύο τάσεις. Τον «καθαρό κινηματογράφο» τον ακολουθούν όλοι και μόνο ο Θόδωρος Μαραγκός δέχεται την κλασική αφηγηματολογία για να βάλει μέσα σοβαρούς πολιτικούς προβληματισμούς (βλέπε το «Από που πάνε για τη χαβούζα» ή το «Θανάση πάρε το όπλο σου»). Επί χούντας όλοι ήταν μαζί και κατέγραφαν τα μεγάλα πολιτικά γεγονότα, κυρίως με μηχανές των 16mm, για να είναι πιο εύκολες στη μεταφορά τους. Δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις που η αστυνομία τους κυνηγούσε και αυτοί προσπαθούσαν να βρουν τρόπο τόσο να σωθούν οι ίδιοι όσο και να σώσουν την κάμερά και τον εξοπλισμό τους, ο οποίος ήταν το όπλο για τον αγώνα τους.

ΕΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ

Νομίζω ότι το πιο λαμπρό παράδειγμα ταινίας ήταν το «Εδώ Πολυτεχνείο». Ο ίδιος τίτλος υπάρχει στην ταινία του Δημήτρη Μακρή, σε αυτή την ταινία όμως έχουμε συλλογική εργασία στο σενάριο, στη σκηνοθεσία και στο μοντάζ (αυτός είναι ο λόγος που δεν αναφέρεται κάποιο όνομα σκηνοθέτη, σεναριογράφου ή μοντέρ). Σε αυτή την ταινία γυρίζουν όλοι βάσει σχεδίου, χρησιμοποιούνται τα πλάνα του Ολλανδού κινηματογραφιστή από το ξενοδοχείο, ακριβώς απέναντι από το Πολυτεχνείο, όλο αυτό το υλικό φυγαδεύεται, στην Ιταλία όπου εμφανίζεται και μοντάρεται για αν επιστρέψει, αργότερα στην Ελλάδα.

Από την αρχή κιόλας δηλώνεται η συλλογική εργασία, βλέπουμε μια επιτροπή που συνεδριάζει για να αποφασίσει για τα γυρίσματα ή το μοντάζ. Βλέπουμε τον αγώνα του ελληνικού λαού, τις προετοιμασίες και τον εγκλεισμό στο Πολυτεχνείο. Με πάρα πολύ καλό μοντάζ ενώνονται, προς το τέλος της ταινίας, παράλληλα δύο σεκάνς, αυτή των πέντε λεπτών που μπαίνει το τανκς και σπάει την καγκελόπορτα συνθλίβοντας τους φοιτητές που ήταν πάνω της και αυτή από τις δράσεις εντός και εκτός του Πολυτεχνείου, όπως και τις ενέργειες του στρατού.

Λεπτό προς λεπτό, οι εικόνες μιλούν μόνες τους. Η αγωνία κορυφώνεται και το μεγάλο γεγονός εμφανίζεται στην οθόνη κραυγάζοντας το ίδιο για την απανθρωπιά και για το φασισμό. Σε παρακινεί να αντιδράσεις. Ο πολιτικός λόγος είναι περιττός, οι αναλύσεις δε χωρούν. Το συναίσθημα έχει μετατραπεί σε καθαρά πολιτικό και αγωνιστικό λόγο.

Η ταινία υπάρχει στην ΕΡΤ, μεταδίδεται στην επέτειο του Πολυτεχνείου αλλά ποτέ στην κανονική της διάρκεια (95΄), χάνοντας έτσι την αφηγηματική και αισθητική της δύναμη. (Ο γράφων έχει στην κατοχή του την ταινία από το αρχείο της ΕΡΤ και την έχει προβάλλει σε κάποιες εκδηλώσεις.)

ΣΑΝ ΕΠΙΜΥΘΙΟ

Το ότι καταντήσαμε να γιορτάζουμε το Πολυτεχνείο σα μια σχολική γιορτή, ξεγυμνώνοντάς το από την πολιτική, την αγωνιστική και την ιστορική του διάσταση, είναι θέμα τόσο πολιτικής όσο και ανοχής του κόσμου σε τέτοιες πολιτικές που εκφράστηκαν και από τους πρωτεργάτες αυτής της εξέγερσης.

Όμως, το Πολυτεχνείο δεν έχει πεθάνει. Δεν μπορεί άλλωστε ένα σύμβολο του αγώνα να χάσει τη δύναμή του. Όσο θα υπάρχουν αυτοί που υπερασπίζονται τα άλυτα ακόμη αιτήματά του (ανάμεσα σε αυτά το ψωμί, η παιδεία και η ελευθερία), το πνεύμα τους Πολυτεχνείου θα μας στιγματίζει τουλάχιστον μερικές μέρες πριν και κατά τη διάρκεια της επετείου του. Μετά ακολουθεί ο κανένας το δρόμο του…

Γιάννης Φραγκούλης

17 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ